د. عادل باخەوان
عیراق، ساڵی 10 دۆسیە گەورەکە!
ئەمڕۆ یەکەم کۆبوونەوەی خولی نوێی پەرلەمانی عیراقە و هەروەها دەستپێکی ساڵی 2022وە. لەم چرکەساتە گرنگەدا هەرێمی کوردستان و عیراق رووبەڕووی 10 دۆسییەی یەک لە یەک ئاڵۆزتر و فرەڕەهەندتر و قەیراناویتر دەبنەوە و مامەڵەکردن لەگەڵ هەر یەکێکیاندا وەک گوزەرکردنە بەنێو کێڵگەیەک لە میندا. هەر یەکێک لەو دۆسیەیانە، بێگومان لە ئاستی جیاوازدا، پەیوەندی بەتەواوی عیراقییەکانەوە، هەر لە فاوەوە تا زاخۆ هەیە و چۆنێتیی ئیدارەکردنی هەر یەکێک لەو دۆسیانەش، کاریگەریی بەسەر تەواوی عیراقییەکانەوە، بە جیاوازی نەتەوە و ئایین و مەزهەبەوە، دادەنێت. من لەم بابەتە کورتەدا هەوڵدەدەم بەخێرایی ئاماژە بە هەر یەکێک لەو دۆسیانە بدەم و تیشک بخەمە سەر رەگەزە پێکهێنەرەکانی و گرەوە یەکلاییەکەرەوەکانی.
1. پێکهێنانی حکومەت
لە 10 ئۆکتۆبەری 2021وە هەڵبژاردنی نیشتمانی لە عیراقدا کرا و بە بۆچوونی من یەکەم وانەیەکیش کە ئەم هەڵبژاردنانە پێیان وتین بریتییە لەوەی کە لە عیراقدا شتێک نییە بەناوی هەڵبژاردنی نیشتمانی و ئەوەی هەیە سێ هەڵبژاردن لە سێ رووبەری دابەشبووی کورد و سوننە و شیعەدایە و هەر یەکێک لەم رووبەرانەش بەپێی لۆژیک و بەرژەوەندی و نۆرم و ستراتیژیەتی لۆکاڵیەوە، نەک نیشتمانییەوە، بەڕێوەدەبرێن و ئەوەی بۆ شیعە گرنگ و ئەولەویەتە مەرج نییە بۆ کورد و سوننە گرنگ و ئەولەویەتبێ.
وانەی دووەمی هەڵبژاردنەکان بریتیە لەوەی کە تاوەکو ئاستێکی زۆر بەرز پشکی شیعە بە شیعە و کورد بە کورد و سوننە بە سوننە یەکلاییدەبێتەوە و کارایی هەر یەکێک لەو گرووپانە بۆ یەکلاییکردنەوەی پشکی گرووپەکانی دیکە تەنیا کارایی پەراوێزین نەک یەکلاکەرەوە. لە کۆتاییدا سوننەکان خۆیان لەسەر سەرۆکی پەرلەمان یەکلاییکردەوە و شیعەکان لەسەر سەرۆکوەزیران لە گفتوگۆدان و کوردیش لەسەر سەرۆککۆمار دەبێت رێکبکەون و دیمەنە دراماتیکییەکەی 2018 دووبارەنەکەنەوە، من ئاگاداری تەواوی ئاڵۆزییەکانی رێککەوتنم لەسەر ئەکتەرێک بۆ پۆستی سەرۆککۆمار، بەڵام تا نووسینی ئەم بابەتە، رووبەرێک بۆ رێککەوتن هەر ماوە، بەتایبەتی کە تاوەکو ئێستاش خواستی کۆی پێکهاتەکان ئەوەیە کە دەستوەرنەدەنە بژاردەی یەکدی! دروست وەک ئەو مامەڵەیەی کە ئێستا کورد و سوننە لەگەڵ شیعەدا دەیکەن و نایانەوێت لەنێوان بەرەی (ئیتار) و بەرەی (تەیار) دا یەکێکیان هەڵبژێرن. بەڵام لە هەمانکاتدا تێبینی ئەوەشدەکەین کە ئەم کۆدەنگیە دەکرێت لە دۆخێکی تایبەتدا بشکێنرێت و پێکهاتەکانی دیکە ناچاربن دەستوەردان بکەن بۆ یەکلاییکردنەوەی بژارەیەک!
وانەی سێیەمیش ئەوەیە، کە کۆدەنگی کورد و سوننە و یەکلاییکردنەوەی چۆنێتیی بەشدارییان لە حکومەتدا، بەبێ کۆدەنگی و یەکلاییکردنەوەی چۆنێتیی بەشداریی شیعە، کۆی یارییەکە یەکلایی ناکاتەوە و تاوەکو شیعە فیکەی دەستپێکردنی یاریەکە لێنەدات، سوننە و کورد دەبێت هەر لە پەراوێزەکاندا چاوەڕێبن.
2. کشانەوەی فەرمی هێزە جەنگییەکانی ئەمەریکا
بەپێی رێککەوتنی ستراتیژیی نێوان واشنتۆن و بەغدا، لە 31ی دیسەمبەری 2021دا، هیچ هێزێکی شەڕکەری ئەمەریکی لە عیراقدا نامێنێت و ئەو 2500 سەربازەش کە دەمێننەوە ئەرکەکانیان دەگۆڕێن بۆ پشتیوانیی هێزە عیراقییەکان لە چەند بوارێکی جیاوازدا. لە راستیدا ئەمە تەنیا دیوی دەرەوەی شتەکانە و ئەوەی کە گرنگترە ئەو شتانەن، کە لەو دیوی پەردەکانەوە دەکرێن و بڕیاریان لەسەر دەدرێت.
بەپێی زانیاریی من، لە مانگی یەکی ساڵی 2018وە، هیچ سەربازێکی ئەمەریکی راستەوخۆ بەشداریی جەنگی نەکردووە و لەسەر ئاستی پراکتیکی شتێک لە عیراقدا بەناوی هێزی شەڕکەری ئەمەریکی نەماوە، بەو مانا باوەی کە لەنێوان 2003-2018دا لە عیراقدا تێبینیکراوە. لە 2018وە تاوەکو ئێستا ئەوەی هەیە تەنیا پشتیوانیی هەواڵگری و پێگەیاندن و ئیدارەکردنی ئاسمان و چاودێریکردنی عیراقە و بەس.
ئەوەی لەم رێککەوتنە ستراتیژییەدا کرا، زیاتر دیارییەکی ئەمەریکییە کە وەک کارتی گوشار دەدرێتە دەست مستەفا کازمی، بۆ ئەوەی لە بەرانبەر رکابەرەکانیدا بەکاریبهێنت. ئەوێک کە نە پارتی سیاسی هەیە، نە لیستی پەرلەمانی، نە مێژووی سیاسی، نە بنکەی جەماوەری جێگیر، بۆ سەپاندنی لایەنی کەمی هەژموونی خۆی بەسەر گۆڕەپانەکەدا، پێویستی بەم جۆرە لە کارتی گوشار و پشتیوانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و وڵاتانی یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتانی عەرەبی هەیە و لە راستیشدا جگە لەم جۆرە لە پشتیوانی سەرمایەیەکی دیکەی رەمزیی بەدەستەوە نییە بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی بەسەر ئەو ئەکتەرە سیاسییانەدا، کە لە نێو پەیوەندییەکانی هێزدا رووبەڕووی وەستاون.
3. پرسی میلیشیا
لە 9ی ئەپریلی 2003دا، هێزەکانی ئەمریکا بەغدا داگیردەکەن. لە 10ی مایسی هەمان ساڵدا، پۆل بریمەر دەگاتە بەغدا، لە 23ی مانگدا سوپای عیراق و هەموو ئەو دەزگایانەی کە سەر بە وەزارەتی بەرگری و ناوخۆن هەڵدەوەشێنێتەوە و پاشان بۆ بیناکردنەوەیان بە پلەی یەکەم پەنادەباتە بەر بەشێکی زۆری ئەو میلیشیایانەی، کە دژی رژێمەکەی سەدام حوسێن جەنگاون و لەبەرەی ئەمریکادا بوون. لێرەوە یەکەم هەنگاوی بەمیلیشیاکردنی دەوڵەت لە عیراقی نوێدا دەستپێدەکات.
پاش سەرهەڵدانی خەلافەتەکەی داعش و فەتوا بەناوبانگەکەی ئایەتوڵڵا سیستانی لەسەر جیهادکردن لە پێناوی رزگارکردنی نیشتماندا، پرۆسێسی بەمیلیشیاکردنی دەوڵەت و کۆمەڵگە لە عیراقدا پێدەنێتە رووبەرێکی یەکجار فراوانەوە و بەتەواوی جەستەی وڵاتدا دەکشێت و ژمارەی گرووپ و کەتیبە و رێکخراوە میلیشیاییەکان بە رادەیەکی یەکجار بەرچاو بەرزدەبێتەوە و لەنێوان 60 بۆ 80 گرووپدا هەڵبەز و دابەز دەکەن.
میلیشیای ناسیۆنالیست، میلیشیای نزیک لە ئێران و میلیشیای مەرجەعیە و میلیشیای ناکۆنترۆڵکراو، لە ساڵی نوێدا ئیدارەکردنی ئەم دۆسیەیە یەکێکە لە پرسە هەرە ئاڵۆزەکانی دەوڵەتی عیراقی، کە دەکرێت تا بەریەککەوتن و جەنگی ناوخۆ بیبات و هەر ئەمڕۆش تەرمی یەکێک لە فەرماندەکانی سەرایا سەلامی سەر بە رەوتی سەدر بەناوی موسلیم عیدان کەعبی، لە زبڵدانێکی گەڕەکی شیشای عیمارە ناوەندی پارێزگای میسان دۆزراوەتەوە و بەپێی سەرچاوەیەکی پۆلیسی پارێزگاکە شوێنەواری زیاتر لە 10 گوللەی بە جەستەیەوە بووە.
4. یەکگرتنی هێزی پێشمەرگە
پرسی پێشمەرگە لەوە دەرچووە بە تەنیا پەیوەندی بە پارتی و یەکێتی و تەنانەت هەرێمی کوردستان و عیراقیشەوە هەبێت، چونکە چەندین وڵات، زیاتر لە چەند ساڵێکە و لە چەندین ئاستدا سەرقاڵی هێزەکانی پێشمەرگەن و یەکێک لە سەرئێشەکانیان بریتییە لە پەرتەوازەیی ئەم هێزە گرنگە لە ئێستای عیراقدا و بۆ دەربازبوون لەم پەرتەوازییەش داوای یەکگرتنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە دەکەن.
لە راستیدا بەکارهێنانی وشەی یەکگرتنەوە دەمانخاتە بەردەم گریمانەی ئەوەی، کە ئەم هێزانە لە ساتەوەختێکدا یەکبوون و ئێستا لە یەکدی ترازاون، لەکاتێکدا هەرگیز یەکنەبوون و هەمیشە پێشمەرگەی حیزب بوون، بۆیە باشتر وایە کە ئێمە باس لە یەکگرتن نەک یەکگرتنەوەیان بکەین.
یەکنەگرتن و رێکنەخستنی پێشمەرگە لە چوارچێوەی سوپایەکی نیزامیدا، کە تەنیا و تەنیا سەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستان بێت، وایلێدەکات لە بەرامبەر هەڕەشەی داعشدا، لە بەرامبەر پارێزگاریکردن لە سنوورەکانی هەرێمی کوردستاندا، لە بەرامبەر پرسی ئاشتیی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە کوردستاندا و تەنانەت لە بەرامبەر پرسی رێکخستنی پەیوەندییەکانی هێز لەگەڵ عیراقی سوننە و عیراقی شیعەدا، وەک پێویست کارا نەبێت.
من لە دواسەفەری مانگی رابردووم بۆ کوردستان، هەستم بە جۆرێک لە ماندووبوونی ئەو وڵاتانەی یەکێتیی ئەوروپا کرد کە سەرقاڵی ئەم دۆسیەیەن و گەر بەمشێوەیە بەردەوامبێت، دوور نییە ئەو ماندووبوونە وایان لێبکات دەست لە دۆسیەکە هەڵبگرن، بۆیە یەکێک لە گرەوە گرنگەکانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی نوێدا بەدڵنیاییەوە بریتی دەبێت لە یەکلاییکردنەوەی ئەم یەکگرتنەی هێزی پێشمەرگە بە پشتیوانیی ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپا.
5. گەڕانەوەی داعش
لە مانگی دیسەمبەری 2017دا سەرۆکوەزیرانی پێشووتری عیراق، حەیدەر عەبادی، لە پاریس و لە کۆشکی ئێلیزێوە و لە بەردەم کامێراکانی دنیادا گوتی: (داعش تەواو، داعش بۆ هەمیشە کۆتاییپێهات). بەڵام ئەوەی لە دیسەمبەری 2021 روویدا پێچەوانەی ئەم بانگەشەیەی عەبادی بوو.
چەندین هێرش بۆسەر سوپای عیراق و حەشدی شەعبی و هێزەکانی پێشمەرگە، چەندین شەهید و بریندار و چەندین کەسی بە بارمتەگیراو و چەندین سەری بڕاو دەریدەخەن، کە داعش هەڕەشەیەکە لە پێشمانەوە، نەک رووداوێکی تێپەڕ لە دوامانەوە. ئەم هەڕەشەیەش لەیەککاتدا کولتووریە، کۆمەڵایەتییە، سیاسییە، پێش ئەوەی سەربازی و ئەمنی و هەواڵگری بێت. کاتی ئەوە هاتووە بەغدا و هەولێر بیر لە ستراتیژییەتێکی جیاواز بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دیاردەی داعش و بوونە داعش لە عیراق و هەرێمی کوردستاندا بکەنەوە، گەرنا سبەینێ لە دوێنێ ناشیرینتر دەبێ.
6. گەڕانەوەی وڵاتانی عەرەبی بۆ عیراق و هەژموونی ئێرانی
یەکێک لەو فاکتە کۆنکرێتییانەی ساڵی رابردوو بریتییە لە ئارەزوویەکی بەهێزی وڵاتانی عەرەبی بۆ گەڕانەوە بۆ عیراق. ئەم گەڕانەوەیە بایەخی تایبەتی خۆی هەیە، چونکە لە 2003دا، کاتێک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا عیراق داگیردەکات، بەشێکی هەرە زۆری وڵاتە عەرەبییە کاراکان بایکۆتی عیراقی نوێیان کرد و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ بەغدا پچڕاند. ئەمەش دەرگەیەکی گەورەی بۆ کۆماری ئیسلامیی ئێران کردەوە بۆ ئەوەی بەچەندین میکانیزمی جیاواز، هەژموونی خۆی بەسەر عیراقدا بسەپێنێت.
گەڕانەوەی وڵاتانی عەرەبی بۆ عیراق، هەم خواستی بەشێک لە ئەکتەرە عیراقییەکانە و هەم خواستی وڵاتانی یەکێتیی ئەوروپایە و هەم خواستی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاشە. یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم گەڕانەوەیە دروستکردنی هاوسەنگییە لەگەڵ هەژموونی ئێران لە عیراقدا، بەتایبەتی پاش ئامادەیی گفتوگۆکردن لەسەر گریمانەی پاشەکشەکردنی رێژەیی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
7. فۆرمێکی نوێی سیاسی
چەندین پایتەختی گرنگی وڵاتانی سیستمی ئینتەرناسیۆنال، وەک بەشێکی زۆر گرنگ لە خودی عیراقییەکان، گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی ئەو فۆڕمەی عیراقی نوێی لەسەر بیناکراوە شکستی هێناوە و وەک پێویست وەڵامی داواکاری و چاوەڕوانیی عیراقییەکان ناداتەوە. سەرهەڵدانی تیرۆریزم، بەهێزبوونی رووحی تائیفیەت، گەشەکردنی دیاردەی میلیشیاگەرایی، هەرەسی دەزگا خزمەتگوزارییەکان، لەرزۆکیی مۆنۆپۆلی دەوڵەت بەسەر زەبروزەنگدا،... بەڵگەن لەسەر ئەوەی کە ئەو فۆرمە عیراقی گەیاندووەتە کۆڵانێکی داخراو.
بۆ چوونەدەرەوەش لەم کۆڵانە داخراوە، ئیدی رەنگە کاتی ئەوە هاتبێت عیراقییەکان، بە هاوڕێیەتی وڵاتانی سیستمی ئینتەرناسیۆنال، بەدوای فۆرمێکی دیکە لە دەوڵەت و دەوڵەتداریدا بگەڕێن. هێندەی من ئاگاداربم ئەم ئیشکالیەتە لە چەندین بەیەکگەیشتندا و دوور لە چاوی کامێراکان باسکراون و دەکرێت لە 2022دا ئەم گفتوگۆیانە بپەڕنەوە بۆ ئەم دیوی کەوالیسەکان و بخرێنە بەردەم کامێراکان.
8. جەنگی تورکیا و پەکەکە
جەنگی تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان لەوە دەرچووە، کە تەنیا ململانێیەکی خوێناوی نێوان دەوڵەتێکی سەربەخۆ و یەکێک لە گرووپە رادیکاڵە ناڕازییەکەی بێت. زیاتر لە هەر وڵاتێکی دیکە عیراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی بەم جەنگەوە تێگلاوە و دەرەنجامە سووتێنەرەکانی هێندەی بەسەر هەرێمی کوردستانەوەیە، نیو هێندە بەسەر تورکیا و باکووری کوردستانەوە نییە.
لێرەوە، هەلومەرجی بابەتی رێگە نادات هەرێمی کوردستان، بۆ نموونە وەک عەرەبی سعودیە یان ئوردن، تەنیا تەماشاکاربێت و چاودێریی رووداوەکان بکات. بەپێچەوانەوە، هەرێمی کوردستان ناچارە بەوەی هەموو رێگەکان بگرێتەبەر بۆ ئیدارەکردنی ئەم دۆسیە ئاڵۆزە.
بەدیوێکدا هەرێمی کوردستان لەبەردەم تورکیایەکدایە، کە چاوی بازرگانی و چاوی ئاسایش و چاوی هەژموونی نەک هەر لەسەر کوردستانە، بەڵکو لەسەر تەواوی عیراقیشە و بەدیوێکی دیکەشدا هەرێمی کوردستان لەبەردەم پەکەکەیەکدایە کە نەک هەر باکووری کوردستان، بەڵکو دەیەوێت هەژموون بەسەر هەر چوارپارچەی کوردستانیشدا بکات. هەرێمی کوردستان لەنێوان پارادۆکسی عەقڵی دەوڵەت و سۆزی پۆپۆلیزمدا، پێویستیی بە موعجیزەیەکە بۆئەوەی نەکەوێتە نێو ئەو داوانەی کە بۆی دانراون، گەرنا باجەکەی بەهەر دیوێکدا بێت زۆر گران دەکەوێت!
9. هەڵبژاردنی هەرێمی کوردستان
هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستاندا یەکێکە لەو دۆسیە گەورانەی کە بەڕێوەن و بەدڵنیاییەوە دەرەنجامەکانی کاریگەری دادەنێن بەسەر پێکهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و دواتر ئاراستە سەرەکییەکانیەوە. دوور نییە بەشێک لە دۆڕاوەکانی هەڵبژاردنەکانی عیراق (مەبەستم لە نێو رووبەری میکۆر حیزبەکاندایە)، ببنە براوەی رێژەیی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان و ئەمەش بەجۆرێک لە جۆرەکان دەستکاری پێگەکان لە نێو کێڵگەی سیاسیدا دەکات.
بەپێی بەشێکی زۆری پێشبینیەکان، هەڵبژاردنی ئەمساڵ بۆ پارتی و یەکێتی تەنیا هەڵبژاردنی سەلماندنەوەی هەژموونی ئەوانن لەنێو کێڵگەی سیاسیدا، بەڵام گرەوی سەرەکی دەبێت بەوەی تاوەکو چەند سەرکەوتوودەبن لە ئیدارەکردنی جیاوازییەکانیان بەشێوەیەکی دیموکراتیانە، تاوەکو چەند سەرکەوتوو دەبن لە پێکهێنانی حکومەتێکدا، کە لەبری عەقڵی حیزب عەقڵی دەوڵەت بکات بە پێوەری پلاندانان و جوڵانەوە و کشان بەنێو جیهاندا؟
10. پرسی کۆچ و گرفتی گەنجان
لە کۆتاییەکانی 2021دا پرسی کۆچی بەکۆمەڵی گەنجانی عیراق بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی، رەهەندێکی جیهانیی وەرگرت و زۆر بەدەگمەن کەناڵێکی راگەیاندنی جیهانی نەما بەچڕی باس لەم رووداوە نەکات. کۆچی گەنجان لەوە دەرچووە کە تەنیا کۆچی چەند حاڵەتێکی تاقانەبێت و جار جارە رووبدەن، بەڵکو بووەتە دیاردەیەکی سۆسیۆلۆژی و بەردەوام و لەسەر ئاستی دەستەجەمعی خۆی بەرهەمدێنێتەوە.
راستە چاولێکەری و مافیا و جیۆپۆلیتیک رۆڵی گرنگیان هەیە لە بەردەوامبوونی ئەم دیاردە سۆسیۆلۆژیە کوردی و عیراقییەدا، بەڵام ئەوەش راستە کە هەلومەرجی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەنانەت کولتووری و پەروەردەیی هۆکارە سەرەکییەکانی بەرهەمهێنان و بەرهەمهێنانەوەی ئەم دیاردە کۆمەڵگەییەن، کە کاریگەریی نەرێنی یەکجار گەورەیان بەسەر پێگەی هەرێمی کوردستان لە نێو جیهاندا داناوە. دەکرێت ساڵی 2022 بکرێت بە ساڵی کارکردنی جیدی لەسەر ئەو هەلومەرجە بابەتیانە و بەبێ ئەوەش رێگەیەکی دیکەی چارەسەر لەبەردەم هەرێمی کوردستان و عیراقدا نییە.
خ.غ
1. پێکهێنانی حکومەت
لە 10 ئۆکتۆبەری 2021وە هەڵبژاردنی نیشتمانی لە عیراقدا کرا و بە بۆچوونی من یەکەم وانەیەکیش کە ئەم هەڵبژاردنانە پێیان وتین بریتییە لەوەی کە لە عیراقدا شتێک نییە بەناوی هەڵبژاردنی نیشتمانی و ئەوەی هەیە سێ هەڵبژاردن لە سێ رووبەری دابەشبووی کورد و سوننە و شیعەدایە و هەر یەکێک لەم رووبەرانەش بەپێی لۆژیک و بەرژەوەندی و نۆرم و ستراتیژیەتی لۆکاڵیەوە، نەک نیشتمانییەوە، بەڕێوەدەبرێن و ئەوەی بۆ شیعە گرنگ و ئەولەویەتە مەرج نییە بۆ کورد و سوننە گرنگ و ئەولەویەتبێ.
وانەی دووەمی هەڵبژاردنەکان بریتیە لەوەی کە تاوەکو ئاستێکی زۆر بەرز پشکی شیعە بە شیعە و کورد بە کورد و سوننە بە سوننە یەکلاییدەبێتەوە و کارایی هەر یەکێک لەو گرووپانە بۆ یەکلاییکردنەوەی پشکی گرووپەکانی دیکە تەنیا کارایی پەراوێزین نەک یەکلاکەرەوە. لە کۆتاییدا سوننەکان خۆیان لەسەر سەرۆکی پەرلەمان یەکلاییکردەوە و شیعەکان لەسەر سەرۆکوەزیران لە گفتوگۆدان و کوردیش لەسەر سەرۆککۆمار دەبێت رێکبکەون و دیمەنە دراماتیکییەکەی 2018 دووبارەنەکەنەوە، من ئاگاداری تەواوی ئاڵۆزییەکانی رێککەوتنم لەسەر ئەکتەرێک بۆ پۆستی سەرۆککۆمار، بەڵام تا نووسینی ئەم بابەتە، رووبەرێک بۆ رێککەوتن هەر ماوە، بەتایبەتی کە تاوەکو ئێستاش خواستی کۆی پێکهاتەکان ئەوەیە کە دەستوەرنەدەنە بژاردەی یەکدی! دروست وەک ئەو مامەڵەیەی کە ئێستا کورد و سوننە لەگەڵ شیعەدا دەیکەن و نایانەوێت لەنێوان بەرەی (ئیتار) و بەرەی (تەیار) دا یەکێکیان هەڵبژێرن. بەڵام لە هەمانکاتدا تێبینی ئەوەشدەکەین کە ئەم کۆدەنگیە دەکرێت لە دۆخێکی تایبەتدا بشکێنرێت و پێکهاتەکانی دیکە ناچاربن دەستوەردان بکەن بۆ یەکلاییکردنەوەی بژارەیەک!
وانەی سێیەمیش ئەوەیە، کە کۆدەنگی کورد و سوننە و یەکلاییکردنەوەی چۆنێتیی بەشدارییان لە حکومەتدا، بەبێ کۆدەنگی و یەکلاییکردنەوەی چۆنێتیی بەشداریی شیعە، کۆی یارییەکە یەکلایی ناکاتەوە و تاوەکو شیعە فیکەی دەستپێکردنی یاریەکە لێنەدات، سوننە و کورد دەبێت هەر لە پەراوێزەکاندا چاوەڕێبن.
2. کشانەوەی فەرمی هێزە جەنگییەکانی ئەمەریکا
بەپێی رێککەوتنی ستراتیژیی نێوان واشنتۆن و بەغدا، لە 31ی دیسەمبەری 2021دا، هیچ هێزێکی شەڕکەری ئەمەریکی لە عیراقدا نامێنێت و ئەو 2500 سەربازەش کە دەمێننەوە ئەرکەکانیان دەگۆڕێن بۆ پشتیوانیی هێزە عیراقییەکان لە چەند بوارێکی جیاوازدا. لە راستیدا ئەمە تەنیا دیوی دەرەوەی شتەکانە و ئەوەی کە گرنگترە ئەو شتانەن، کە لەو دیوی پەردەکانەوە دەکرێن و بڕیاریان لەسەر دەدرێت.
بەپێی زانیاریی من، لە مانگی یەکی ساڵی 2018وە، هیچ سەربازێکی ئەمەریکی راستەوخۆ بەشداریی جەنگی نەکردووە و لەسەر ئاستی پراکتیکی شتێک لە عیراقدا بەناوی هێزی شەڕکەری ئەمەریکی نەماوە، بەو مانا باوەی کە لەنێوان 2003-2018دا لە عیراقدا تێبینیکراوە. لە 2018وە تاوەکو ئێستا ئەوەی هەیە تەنیا پشتیوانیی هەواڵگری و پێگەیاندن و ئیدارەکردنی ئاسمان و چاودێریکردنی عیراقە و بەس.
ئەوەی لەم رێککەوتنە ستراتیژییەدا کرا، زیاتر دیارییەکی ئەمەریکییە کە وەک کارتی گوشار دەدرێتە دەست مستەفا کازمی، بۆ ئەوەی لە بەرانبەر رکابەرەکانیدا بەکاریبهێنت. ئەوێک کە نە پارتی سیاسی هەیە، نە لیستی پەرلەمانی، نە مێژووی سیاسی، نە بنکەی جەماوەری جێگیر، بۆ سەپاندنی لایەنی کەمی هەژموونی خۆی بەسەر گۆڕەپانەکەدا، پێویستی بەم جۆرە لە کارتی گوشار و پشتیوانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و وڵاتانی یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتانی عەرەبی هەیە و لە راستیشدا جگە لەم جۆرە لە پشتیوانی سەرمایەیەکی دیکەی رەمزیی بەدەستەوە نییە بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی بەسەر ئەو ئەکتەرە سیاسییانەدا، کە لە نێو پەیوەندییەکانی هێزدا رووبەڕووی وەستاون.
3. پرسی میلیشیا
لە 9ی ئەپریلی 2003دا، هێزەکانی ئەمریکا بەغدا داگیردەکەن. لە 10ی مایسی هەمان ساڵدا، پۆل بریمەر دەگاتە بەغدا، لە 23ی مانگدا سوپای عیراق و هەموو ئەو دەزگایانەی کە سەر بە وەزارەتی بەرگری و ناوخۆن هەڵدەوەشێنێتەوە و پاشان بۆ بیناکردنەوەیان بە پلەی یەکەم پەنادەباتە بەر بەشێکی زۆری ئەو میلیشیایانەی، کە دژی رژێمەکەی سەدام حوسێن جەنگاون و لەبەرەی ئەمریکادا بوون. لێرەوە یەکەم هەنگاوی بەمیلیشیاکردنی دەوڵەت لە عیراقی نوێدا دەستپێدەکات.
پاش سەرهەڵدانی خەلافەتەکەی داعش و فەتوا بەناوبانگەکەی ئایەتوڵڵا سیستانی لەسەر جیهادکردن لە پێناوی رزگارکردنی نیشتماندا، پرۆسێسی بەمیلیشیاکردنی دەوڵەت و کۆمەڵگە لە عیراقدا پێدەنێتە رووبەرێکی یەکجار فراوانەوە و بەتەواوی جەستەی وڵاتدا دەکشێت و ژمارەی گرووپ و کەتیبە و رێکخراوە میلیشیاییەکان بە رادەیەکی یەکجار بەرچاو بەرزدەبێتەوە و لەنێوان 60 بۆ 80 گرووپدا هەڵبەز و دابەز دەکەن.
میلیشیای ناسیۆنالیست، میلیشیای نزیک لە ئێران و میلیشیای مەرجەعیە و میلیشیای ناکۆنترۆڵکراو، لە ساڵی نوێدا ئیدارەکردنی ئەم دۆسیەیە یەکێکە لە پرسە هەرە ئاڵۆزەکانی دەوڵەتی عیراقی، کە دەکرێت تا بەریەککەوتن و جەنگی ناوخۆ بیبات و هەر ئەمڕۆش تەرمی یەکێک لە فەرماندەکانی سەرایا سەلامی سەر بە رەوتی سەدر بەناوی موسلیم عیدان کەعبی، لە زبڵدانێکی گەڕەکی شیشای عیمارە ناوەندی پارێزگای میسان دۆزراوەتەوە و بەپێی سەرچاوەیەکی پۆلیسی پارێزگاکە شوێنەواری زیاتر لە 10 گوللەی بە جەستەیەوە بووە.
4. یەکگرتنی هێزی پێشمەرگە
پرسی پێشمەرگە لەوە دەرچووە بە تەنیا پەیوەندی بە پارتی و یەکێتی و تەنانەت هەرێمی کوردستان و عیراقیشەوە هەبێت، چونکە چەندین وڵات، زیاتر لە چەند ساڵێکە و لە چەندین ئاستدا سەرقاڵی هێزەکانی پێشمەرگەن و یەکێک لە سەرئێشەکانیان بریتییە لە پەرتەوازەیی ئەم هێزە گرنگە لە ئێستای عیراقدا و بۆ دەربازبوون لەم پەرتەوازییەش داوای یەکگرتنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە دەکەن.
لە راستیدا بەکارهێنانی وشەی یەکگرتنەوە دەمانخاتە بەردەم گریمانەی ئەوەی، کە ئەم هێزانە لە ساتەوەختێکدا یەکبوون و ئێستا لە یەکدی ترازاون، لەکاتێکدا هەرگیز یەکنەبوون و هەمیشە پێشمەرگەی حیزب بوون، بۆیە باشتر وایە کە ئێمە باس لە یەکگرتن نەک یەکگرتنەوەیان بکەین.
یەکنەگرتن و رێکنەخستنی پێشمەرگە لە چوارچێوەی سوپایەکی نیزامیدا، کە تەنیا و تەنیا سەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستان بێت، وایلێدەکات لە بەرامبەر هەڕەشەی داعشدا، لە بەرامبەر پارێزگاریکردن لە سنوورەکانی هەرێمی کوردستاندا، لە بەرامبەر پرسی ئاشتیی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە کوردستاندا و تەنانەت لە بەرامبەر پرسی رێکخستنی پەیوەندییەکانی هێز لەگەڵ عیراقی سوننە و عیراقی شیعەدا، وەک پێویست کارا نەبێت.
من لە دواسەفەری مانگی رابردووم بۆ کوردستان، هەستم بە جۆرێک لە ماندووبوونی ئەو وڵاتانەی یەکێتیی ئەوروپا کرد کە سەرقاڵی ئەم دۆسیەیەن و گەر بەمشێوەیە بەردەوامبێت، دوور نییە ئەو ماندووبوونە وایان لێبکات دەست لە دۆسیەکە هەڵبگرن، بۆیە یەکێک لە گرەوە گرنگەکانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی نوێدا بەدڵنیاییەوە بریتی دەبێت لە یەکلاییکردنەوەی ئەم یەکگرتنەی هێزی پێشمەرگە بە پشتیوانیی ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپا.
5. گەڕانەوەی داعش
لە مانگی دیسەمبەری 2017دا سەرۆکوەزیرانی پێشووتری عیراق، حەیدەر عەبادی، لە پاریس و لە کۆشکی ئێلیزێوە و لە بەردەم کامێراکانی دنیادا گوتی: (داعش تەواو، داعش بۆ هەمیشە کۆتاییپێهات). بەڵام ئەوەی لە دیسەمبەری 2021 روویدا پێچەوانەی ئەم بانگەشەیەی عەبادی بوو.
چەندین هێرش بۆسەر سوپای عیراق و حەشدی شەعبی و هێزەکانی پێشمەرگە، چەندین شەهید و بریندار و چەندین کەسی بە بارمتەگیراو و چەندین سەری بڕاو دەریدەخەن، کە داعش هەڕەشەیەکە لە پێشمانەوە، نەک رووداوێکی تێپەڕ لە دوامانەوە. ئەم هەڕەشەیەش لەیەککاتدا کولتووریە، کۆمەڵایەتییە، سیاسییە، پێش ئەوەی سەربازی و ئەمنی و هەواڵگری بێت. کاتی ئەوە هاتووە بەغدا و هەولێر بیر لە ستراتیژییەتێکی جیاواز بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دیاردەی داعش و بوونە داعش لە عیراق و هەرێمی کوردستاندا بکەنەوە، گەرنا سبەینێ لە دوێنێ ناشیرینتر دەبێ.
6. گەڕانەوەی وڵاتانی عەرەبی بۆ عیراق و هەژموونی ئێرانی
یەکێک لەو فاکتە کۆنکرێتییانەی ساڵی رابردوو بریتییە لە ئارەزوویەکی بەهێزی وڵاتانی عەرەبی بۆ گەڕانەوە بۆ عیراق. ئەم گەڕانەوەیە بایەخی تایبەتی خۆی هەیە، چونکە لە 2003دا، کاتێک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا عیراق داگیردەکات، بەشێکی هەرە زۆری وڵاتە عەرەبییە کاراکان بایکۆتی عیراقی نوێیان کرد و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ بەغدا پچڕاند. ئەمەش دەرگەیەکی گەورەی بۆ کۆماری ئیسلامیی ئێران کردەوە بۆ ئەوەی بەچەندین میکانیزمی جیاواز، هەژموونی خۆی بەسەر عیراقدا بسەپێنێت.
گەڕانەوەی وڵاتانی عەرەبی بۆ عیراق، هەم خواستی بەشێک لە ئەکتەرە عیراقییەکانە و هەم خواستی وڵاتانی یەکێتیی ئەوروپایە و هەم خواستی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاشە. یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم گەڕانەوەیە دروستکردنی هاوسەنگییە لەگەڵ هەژموونی ئێران لە عیراقدا، بەتایبەتی پاش ئامادەیی گفتوگۆکردن لەسەر گریمانەی پاشەکشەکردنی رێژەیی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
7. فۆرمێکی نوێی سیاسی
چەندین پایتەختی گرنگی وڵاتانی سیستمی ئینتەرناسیۆنال، وەک بەشێکی زۆر گرنگ لە خودی عیراقییەکان، گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی ئەو فۆڕمەی عیراقی نوێی لەسەر بیناکراوە شکستی هێناوە و وەک پێویست وەڵامی داواکاری و چاوەڕوانیی عیراقییەکان ناداتەوە. سەرهەڵدانی تیرۆریزم، بەهێزبوونی رووحی تائیفیەت، گەشەکردنی دیاردەی میلیشیاگەرایی، هەرەسی دەزگا خزمەتگوزارییەکان، لەرزۆکیی مۆنۆپۆلی دەوڵەت بەسەر زەبروزەنگدا،... بەڵگەن لەسەر ئەوەی کە ئەو فۆرمە عیراقی گەیاندووەتە کۆڵانێکی داخراو.
بۆ چوونەدەرەوەش لەم کۆڵانە داخراوە، ئیدی رەنگە کاتی ئەوە هاتبێت عیراقییەکان، بە هاوڕێیەتی وڵاتانی سیستمی ئینتەرناسیۆنال، بەدوای فۆرمێکی دیکە لە دەوڵەت و دەوڵەتداریدا بگەڕێن. هێندەی من ئاگاداربم ئەم ئیشکالیەتە لە چەندین بەیەکگەیشتندا و دوور لە چاوی کامێراکان باسکراون و دەکرێت لە 2022دا ئەم گفتوگۆیانە بپەڕنەوە بۆ ئەم دیوی کەوالیسەکان و بخرێنە بەردەم کامێراکان.
8. جەنگی تورکیا و پەکەکە
جەنگی تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان لەوە دەرچووە، کە تەنیا ململانێیەکی خوێناوی نێوان دەوڵەتێکی سەربەخۆ و یەکێک لە گرووپە رادیکاڵە ناڕازییەکەی بێت. زیاتر لە هەر وڵاتێکی دیکە عیراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی بەم جەنگەوە تێگلاوە و دەرەنجامە سووتێنەرەکانی هێندەی بەسەر هەرێمی کوردستانەوەیە، نیو هێندە بەسەر تورکیا و باکووری کوردستانەوە نییە.
لێرەوە، هەلومەرجی بابەتی رێگە نادات هەرێمی کوردستان، بۆ نموونە وەک عەرەبی سعودیە یان ئوردن، تەنیا تەماشاکاربێت و چاودێریی رووداوەکان بکات. بەپێچەوانەوە، هەرێمی کوردستان ناچارە بەوەی هەموو رێگەکان بگرێتەبەر بۆ ئیدارەکردنی ئەم دۆسیە ئاڵۆزە.
بەدیوێکدا هەرێمی کوردستان لەبەردەم تورکیایەکدایە، کە چاوی بازرگانی و چاوی ئاسایش و چاوی هەژموونی نەک هەر لەسەر کوردستانە، بەڵکو لەسەر تەواوی عیراقیشە و بەدیوێکی دیکەشدا هەرێمی کوردستان لەبەردەم پەکەکەیەکدایە کە نەک هەر باکووری کوردستان، بەڵکو دەیەوێت هەژموون بەسەر هەر چوارپارچەی کوردستانیشدا بکات. هەرێمی کوردستان لەنێوان پارادۆکسی عەقڵی دەوڵەت و سۆزی پۆپۆلیزمدا، پێویستیی بە موعجیزەیەکە بۆئەوەی نەکەوێتە نێو ئەو داوانەی کە بۆی دانراون، گەرنا باجەکەی بەهەر دیوێکدا بێت زۆر گران دەکەوێت!
9. هەڵبژاردنی هەرێمی کوردستان
هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستاندا یەکێکە لەو دۆسیە گەورانەی کە بەڕێوەن و بەدڵنیاییەوە دەرەنجامەکانی کاریگەری دادەنێن بەسەر پێکهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و دواتر ئاراستە سەرەکییەکانیەوە. دوور نییە بەشێک لە دۆڕاوەکانی هەڵبژاردنەکانی عیراق (مەبەستم لە نێو رووبەری میکۆر حیزبەکاندایە)، ببنە براوەی رێژەیی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان و ئەمەش بەجۆرێک لە جۆرەکان دەستکاری پێگەکان لە نێو کێڵگەی سیاسیدا دەکات.
بەپێی بەشێکی زۆری پێشبینیەکان، هەڵبژاردنی ئەمساڵ بۆ پارتی و یەکێتی تەنیا هەڵبژاردنی سەلماندنەوەی هەژموونی ئەوانن لەنێو کێڵگەی سیاسیدا، بەڵام گرەوی سەرەکی دەبێت بەوەی تاوەکو چەند سەرکەوتوودەبن لە ئیدارەکردنی جیاوازییەکانیان بەشێوەیەکی دیموکراتیانە، تاوەکو چەند سەرکەوتوو دەبن لە پێکهێنانی حکومەتێکدا، کە لەبری عەقڵی حیزب عەقڵی دەوڵەت بکات بە پێوەری پلاندانان و جوڵانەوە و کشان بەنێو جیهاندا؟
10. پرسی کۆچ و گرفتی گەنجان
لە کۆتاییەکانی 2021دا پرسی کۆچی بەکۆمەڵی گەنجانی عیراق بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی، رەهەندێکی جیهانیی وەرگرت و زۆر بەدەگمەن کەناڵێکی راگەیاندنی جیهانی نەما بەچڕی باس لەم رووداوە نەکات. کۆچی گەنجان لەوە دەرچووە کە تەنیا کۆچی چەند حاڵەتێکی تاقانەبێت و جار جارە رووبدەن، بەڵکو بووەتە دیاردەیەکی سۆسیۆلۆژی و بەردەوام و لەسەر ئاستی دەستەجەمعی خۆی بەرهەمدێنێتەوە.
راستە چاولێکەری و مافیا و جیۆپۆلیتیک رۆڵی گرنگیان هەیە لە بەردەوامبوونی ئەم دیاردە سۆسیۆلۆژیە کوردی و عیراقییەدا، بەڵام ئەوەش راستە کە هەلومەرجی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەنانەت کولتووری و پەروەردەیی هۆکارە سەرەکییەکانی بەرهەمهێنان و بەرهەمهێنانەوەی ئەم دیاردە کۆمەڵگەییەن، کە کاریگەریی نەرێنی یەکجار گەورەیان بەسەر پێگەی هەرێمی کوردستان لە نێو جیهاندا داناوە. دەکرێت ساڵی 2022 بکرێت بە ساڵی کارکردنی جیدی لەسەر ئەو هەلومەرجە بابەتیانە و بەبێ ئەوەش رێگەیەکی دیکەی چارەسەر لەبەردەم هەرێمی کوردستان و عیراقدا نییە.
خ.غ
وتارەکانی تری نووسەر
