حیكایەتێكتان بۆ دەگێڕمەوە كە مەرج نییە حیكایەتێكی خۆش بێت ‌و بۆ دڵدانەوە ‌و چێر لێوەرگرتن دەستبدات. ئەم حیكایەتە بەئازارە، بەڵام  ئازاری گوێگرتن لێی كەمترە لە ئازاری فەرامۆشی ‌و گوێپێنەدان.

كاتی خۆی محەمەد موسەدەق دكتۆری یاسا ‌و تەبیبی دەردەكانی ئێران یەكە ئەفەندی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو كە خۆشەویستی میللەتی ئێرانی بەدەستهێنا ‌و بووە دیاردەیەكی سەرنجڕاكێشی شۆڕش ‌و ئەفەندێتی ‌و دیموكراسی پەرلەمانییش. خۆ خوێنەرانی مێژوو و بەسەرھاتەکان دەزانن ئەو کاتە لە «خاوەرمیانە» ئەفەندی تر هەبوون، بەڵام هەر یەكەی نوقسانییەكی هەبوو ،..بۆ نموونە:

-مستەفا پاشا نەحاس لە میسر نە نەوتی هەبوو خۆماڵی بكا ‌و نە توانی تا كۆتایی وەك سەعد زەغلول ناوبانگی سەربەخۆییخوازی خۆی بپارێزێ.

-عەدنان مەندریس بە دیموكراسی ‌و پەرلەمان هاتبوو تا لە منداڵدانی توركیای كەمالیستییەوە  دیموكراسییەكی موحافەزەكارانە بینا بكات، بەڵام مەندریس كە لە ئەدەبیاتی ئیسلامی سیاسیدا وەك دینداری دوای كافرێتی ئەتاتۆرك دەناسرا، وا لەگەڵ رۆژئاوا ‌و ناتۆ ‌و سەنتۆكەی تێكەڵ بوو كە تا بەشداری شەڕی بە وەكالەتی كۆریاش رۆیشت.

-ئەفەندییەكی ژیریش  هەبوو مەعلومی گشت عالەمە، نوری سەعید، بەڵام ئەویش بە پێچەوانەی شەپۆلی گەشەی بزووتنەوی نیشتمانیی ناوچەكە مەلەی دەكرد، بۆیە لە زەمانی خۆی خۆشەویست نەبوو تا كودەتای ساڵی 1958 كۆتایی خەمناكی بۆ سەعید تۆمار كرد. تەنها موسەدەق توانی تایبەتمەند، ئەفەندی ‌و لیبرال ‌بێت .

موسەدەق لە بنەماڵەیەكی ئەسڵزادی قاجاری بوو كە لە كۆڕی دەوڵەتداریدا قەدیم بوو و لە كوچە ‌و كۆڵانەكانی ئێرانیشدا لایەنگر ‌و هەواداری هەبوو. تۆماری موسەدەق ‌و جەبهەی میللی دەرس ‌و دەوری زۆری تێدایە بۆ ئەم رۆژهەڵاتە داماوەی خۆمان.

موسەدەق هەر ئایكۆنێكی گەورەی سیاسەتی ئێرانی نەبوو لە زەمانی شا، بەڵكو دنیابینی ئەو بووە دینگەیەكی پتەوی چوارچێوەی نیشتمانپەروەرێتی لە وڵاتی ئێراندا. هێزی موسەدەق هێز بوو بۆ جەبهەی میللی ‌و دوو ئاراستەی چەپ ‌و راستی ئێران حیسابیان لەسەر دەكرد. سیاسەتی موسەدەق لە یەك كاتدا ئایەتوڵڵا كاشانی موحافەزەكار ‌و ‌دكتۆر فاتمی  چەپی رادیكاڵی كەمەندكێش كردبوو. لەیەك كاتدا شا ناچاری رێزگرتنی بوو ‌و حزبی تودەش سەرەڕای تێبینییە «سۆڤێتییەکان»ی، بۆ روانینەکانی موسەدەق دایدەنەواند.

تەبعەن بەهاری هێزداری موسەدەق  زۆری نەخایاند ‌و بە پیلانێكی ئەمەریكی ‌و بەریتانی ‌و شاهەنشاهی كودەتای بەسەردا  كرا. باقی چیرۆكە ئەوەندە باوە وەك داستانی ئێرانی شان لە شانی رۆستەم ‌و زۆراب ‌و شمشێری ئیمامی عەلی دەدا، بەڵام بۆ ئەوانەی حەزیان لێیە جگە لە داستان مێژوو بخوێننەوە پێشنیازی كتێبی (دار و دەستەی شا)یان بۆ دەكەم كە (ستیڤن کینزر) نووسیویەتی ‌و تەواوی تەگبیری كۆنەپەرستان دژی هێڵی موسەدەق دەگێڕێتەوە.

کورتەی ئاکام وابوو موسەدەق لە مەنفای ئەحمەد ئاباد تا ساڵی 1967 ژیا، ئەمما ژیانی دەستبەسەری ‌و گۆشەگیری . سەید كاشانی لە خەفەتی سەنگەر گۆڕینی دوا ساتدا مرد ‌و دكتۆر فاتمی رۆژنامەنیگاری چەپیش کە وێرای بۆ یەکمجار داوای حوکمی جەمھوری بکات، لە سێدارە درا.

جەبهەی میللی لەتمە لەسەر لەتمەی وەردەگرت، جا چونكە رەوتێكی میللی بەرفراوانبوو لە زۆر دەورانی ئیستبدادی شای ئێراندا ناوی لە بەسەرهاتەكاندا دێت، بەڵام ئیتر جەرگی ئەم حزبە كونكونكرابوو. جارێ رێی پێدەدرا قسە بكات ‌و جارێ نهێنیپارێزی رەچاو دەكرد. دوای فەوتی موسەدەق رێبەرایەتی بەرەی میللی لەبەر جەوری زەمانە ‌و لەبەر مەیلی جودایی خۆشیان كۆمبەسی كار ‌و ستراتیژیان وێلكردبوو، هێندە هەیە ئەندێشەی سیاسیی ئێرانی لەنێوان چەپی تودەیی ‌و ئیسلامگەرایی مەكتەبی قومدا،  بۆ بەرەنگاری ستەمی شا رێگەی تەرزی میللی موسەدەق ‌و جەبهەی میللییان لا خۆشتر بوو. ئەوە بووە بەشێک لە ئەدەبیاتی سیاسیی ئێران و دەیان کتێب و ڤەکۆلینی لەسەر نووسراوە. تا دەرسە گەورەكە هات كە گروكی کۆتایی حیكایەتەكەمان پێكدێنێت:
حوكمی شا لە روخانا بوو، بەرەنگاریی گەلی ئێران تەڤگەرێکی  بەرینی لەسەر پێ راوەستاو بوو كە ئیمام خومەینی بەهێزترینیان بوو تا ئەو رادەی كاسێتەكانی تەبیلغاتی شۆڕشێكی جەماوەری بوون. 

شای درێژخایان گەرەكی بوو وەك دەورانی موسەدەق كە لە بەغدای نیوەی رێوە چووە رۆمای پایتەختی ئیتالیا، دەیویست پێچەبەدەورە بکات، ئەمجارەشیان دۆستەکانی ئامۆژگارییان كرد لە ئێران بڕوا تا شەپۆلی ناڕەزایی خەڵكی كپ دەبێتەوە. ئەمجارە کە رۆیی نەیتوانی بێتەوە و بۆ چارەسەری مامناوەندی هەر لە دەستەچەپی جەبهەی میللی پیاوێكی ئەفەندی، بەڵام دیموكراتخواز ‌و عەلمانی وەكو شاپور بەختیاری هەڵبژارد كە لە غیابی ئەودا ببێتە سەرۆك وەزیران. شا رۆیی بێ گەڕانەوە ‌و بەختیاریش دەرسی وای دەورانی موسەدەقی بیر نەما بوو تا بیكاتە قەڵغانی قۆناغی راگوزەر، لە پڕ خومەینی لە فڕۆكە هات خوارەوە ‌و ئەویش سەرۆك وەزیرانێكی قۆناغی راگوزەری لەگەڵ خۆی هێنابوو. ئاخر ئەندازیار مەهدی بازرگانیش كارەكتەرێكی دیاری دەستی راستی جەبهەی میللی بوو. كە لای ئیمام خومەینی بۆ قۆناغی ئینتقالی یەكاویەك بوو. ململانێكە وا كەوتەوە كە ئەم وڵاتە وەكو جێی شا ‌و خومەینی پێكەوە تیدا نەدەبووە جێی دوو سەرۆك وەزیرانی جەبهەی میللیشی تیدا نەبوو. یان دکتۆر یان ئەندازیار.

قۆناغی راگوزەر بە چەسپینی سیستمی کۆماری ئیسلامیی تەواو بوو. دواتر شاپور بەختیار لە مەنفا كوژرا ‌و مەهدی بازرگانیش هەر لە مەنفا سەری نایەوە.

دەرسی گەورەی ئەم حەكایەتە ئەوەیە رەوتی سیاسی گەورە ‌و سەنگین وەكو بەهێزە لە زەمانی موسەدەق دەبێتە كەمەندكێشی كاشانی ‌و فاتمی، وەكو کز و لاوازیشە دەبێتە جێی تەماعی دەسەڵاتی خۆر لێ ئاوا بوو «شا» ‌و دەسەڵاتی خۆر لێ هەڵاتوویش «خومەینی». هەر كەسەو سەرۆك وەزیرانێك بۆ خۆی دەبا ‌و دیارە ئەفراد ‌و ئەربابی تریش لەو ناوەڕاستەدا دێن و دەچن و شتێکیان بەردەکەوێت.

دەرسەكە وایە بیرۆكە ‌و ئەندێشەی گەورەی نیشتمانپەروەری نامرێ، بەڵام كە پەیڕەوانی دەوڵەمەندی نەكەن دەبێتە جێی تەماعی خەڵكی تر.

خ.غ