ئەنوەر حسێن
خەڵاتى نۆبڵ بۆ (تاڵەبانى، ئۆجەلان و سیستانى)
(1)
لە چەند رۆژی رابردوودا، خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بۆ ساڵی (2020) درا بە (WFP – رێکخراوی خۆراکی جیهانی) لەنێوان (318) کەسایەتی و لایەنی جیاوازدا.
(WFP) کە یارمەتی هەژاران و لێقەوماوان دەدات و خوادنیان بۆ ئامادەدەکات و گەورەترین رێکخراوی نێودەوڵەتییە، کە هەوڵ دەدات بۆ بنەبڕکردن و کۆتاییهاتن بە هەژاری و یارمەتیدانی بێ سەرپەرشتان و لێقەوماوان، ساڵانە یارمەتی خۆراک دەبەخشێتە (90) ملیۆن کەس لە زیاتر لە (70) وڵاتدا.
لەکاتێکدا ئەو خەڵاتە دەدرێتە (WFP) کە برسێتی تەنگی بە زۆرێک لە کۆمەڵگانی مرۆڤایەتی هەڵچینوە بەهۆی شەڕ و ململانێی سیاسی و چەکدارییەکانەوە بە تایبەتی لە یەمەن، سوریا، ناگۆڕنا کارباخ، واش چاوەڕوان دەکرێت رێژەی برسییەکان لە سەردەمی کۆرۆنادا بگاتە (265) ملیۆن کەس.
ئامارەکان باس لەوە دەکەن رۆژانە (WFP) (5600) بارهەڵگری گەورەی پڕ لە خۆراک و (30) کەشتی و (100) فڕۆکەی پڕ لە خۆراک دەگەیەنێتە دەست خەڵکانی برسی و ناوچەی کارەساتبار، واتا ساڵانە نزیکەی (15) ملیار ژەمە خۆراک ئامادە دەکات، کە بە تەنیا لە ساڵی (2019) (8) ملیار دۆلاری لەو پێناوەدا خەرجکردووە، کە لە سەرتاسەری جیهان کۆیدەکاتەوە، بەڵام بەهای خەڵاتی نۆبڵ تەنیا (1) ملیۆن دۆلارە، بەڵام گرنگی و بەهای خۆی هەیە بۆ رێکخراوەکەی.
خاڵێکی تری گرنگیش ئەوەیە، رەنگە رێکخەرانی خەڵاتی نۆبڵ بیانەوێت بەو پەیامە (WHO – رێکخراوی تەندروستیی جیهانی) لەئێستادا هانبدەن بۆ دۆزینەوەی بە پەلەی ڤاکسینی کۆرۆنا، کە زیاتر لە یەک ملیۆن هاوڵاتی کوشتوە و ئەمەش هاندەر بێت بۆ ئەوەی لە ساڵی داهاتوو خەڵاتی نۆبڵ بدرێتە (WHO).
لەپاڵ وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بۆ (WFP) دەبێت ئەوەش بیر بخەینەوە، کە هێشتا کورد بۆ سەرۆک (مام جەلال و عەبدوڵڵا ئۆجەلان) و عیراقیش بۆ (سیستانی) چاویان لەسەر ئەوە خەڵاتەیە، کە مافی سادە و شایستەی خۆیان و گەلەکەیانە.
(2)
خەڵاتی نۆبڵ بۆ تاڵەبانی و سیستانی، مافێكی سروشتییە، وەكو دوو كەسایەتی لە ململانێ و كێشە و قەیرانە تائیفی و مەزهەبییەكانی وڵاتێك كە ناوی عیراقە، رۆڵێكی یەكجار گەورەی ئاشتی و پێكەوە ژیانیان تاڕادەیەكی باش دابین كردووە.
ئەگەر چی عیراق، لە ئەزەلەوە هەمیشە پڕ ئاریشەو قەیران و خوێنڕشتن بووە، بەڵام ئەگەر چەند هەوڵێك هەبووبێت بۆ بەرگرتن لەم ململانێ لە مێژووی عیراقدا و بە تایبەتی لە دوای رووخانی بەعسەوە، تاڵەبانی و سیستانی بوون.
تاڵەبانی وەكو كەسایەتییەكی دیموكرات و ئازادیخواز، سیستانی وەكو مەرجەع و كەسایەتییەكی ئایینی شیعە، لە رابردوودا هەمیشە ویستویانە پردی پەیوەندیی نێوان پێكهاتەكانی شیعە، سوننە و كورد بن، ئەمە بەو مانایە نییە كە رۆڵ و كاریگەرییان لە ناو پێكهاتنە ئیتنی و مەزهەبییەكانی خۆیاندا نەبووە، یان هیچ كاریگەریی نەتەوەی كورد و لایەنگری بۆ كێشەی گەلەكەی نەبووە، یان لایەنگری بۆ مەزهەب و هەستی شیعەگەرایی نەبووە.
بەڵام هەرگیز نەزعەی نەتەوەیی كوردی و نەزعەی مەزهەبی شیعە گەرایی، نەبووەتە هۆی دژایەتیی و دوژمنایەتی لایەنەكانی تر، یان رەوایەتی دان بە هەر زوڵم و زۆرییەك كە كرابێتە سەر لایەك، یان بە تایبەت سوننەكان یان مەسیحییەكان و پێدانی خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی كە ساڵانە دەدرێتە كەسایەتییەكی جیهانی و نێودەوڵەتی لە ئۆسلۆی پایتەختی نەرویژ، بۆ كەسانێك كە خزمەتی ئاشتیان كردبێت یان خەڵكانێكی دیموكرات و عەدالەتخواز و رابەرێكی مەزنی كۆمەڵگاكانی خۆیان بن.
زۆرن ئەوانەی ئەم خەڵاتەیان وەرگرتوە (ئون سان سوگی لە بۆرما، ئیسحاق رابین، شیمۆن پێرێس، شیرین عبادی، فریدریك دیكلێرێك، كوفی ئەنان، مارتن لوسەر كینگ، نیڵسۆن ماندێلا، ئەنوەر سادات، محەمەد بەرادعی، میخائیل گۆربا تچۆف، هینری كیسنجەر، یاسر عەرەفات..).
ئەم ناوانە و زۆری تریشن، كە هەندێكیان نەك ئاشتیخواز نەبوون، بەڵكو بەرپرسن لە كوشتاری خەڵكی بێ دیفاع یان لە سیاسەتی ئاپارتاید و هەڵاوێردنی رەگەزی، بەڵام دیارە پێدانی ئەو خەڵاتە بۆ دوایین هەنگاوی ئەم كەسانە بووە بۆ ئاشتی و رێككەوتن لەگەڵ نەیارەكانیان، بەڵام خەڵكانی ئازادیخواز و تێكۆشەری زۆریشیان تێدایە كە قوربانی زۆریان دا لەپێناو گەل و نیشتمان و ئازادی و دیموكراسی و لە بابەتی (ئان سان سوگی و ماندێلا)، كە بێگومان مام جەلال و سیستانی ئەگەر لەمانەیان زۆرتر و زیاتر نەكردبێت، كەمتر نەبووە، بەڵام قەدەری عیراقییەكان و لەناویشیاندا كوردەكان وایە كە هێشتا فۆكەسی جیهان و لیژنەی دادوەری خەڵاتی نۆبڵی سوڵح باش نەچووەتە سەر كورد و عیراقییەكان، وەكوو چۆن لە رابردووشدا لە بواری ئەدەب، غەدریان لە یەشار كەمالی نووسەری كورد كرد لە توركیا.
دڵنیام خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی زوو یان درەنگ دەدرێتە مام جەلال و سیستانی، بەڵام گرنگ ئەوەیە ئەو مافە سادە و ئەو رێزە گەورەیان لێ بگیرێت، هەست بكەن وەڵامی هەوڵ و خەبات و ئاشتی و قوربانییەكانیان وەرگرتوەتەوە.
(3)
سەرەنجام دەركەوت، عیراق، كوردستان، هەرێم و نە (ی.ن.ك) بێ مام جەلال، پڕە لە كەموكوڕی، غیابی ئەو رۆڵی هەیە لە سەرهەڵدانی قەیران و كاریگەریی خراپیشی كردەسەر رەوشی سیاسیی عیراق و هەڵكشانی كێرڤی نائارامی، توندوتیژی، تیرۆر و نائەمنی و ململانێی تایەفی شیعە و سوننە.
رۆڵی مام جەلال لە عیراقی نوێدا، لەو كاتەوە دەستیپێكرد كە ئەمەریكییەكان (2003) ویستیان عیراق بڕووخێنن، پرسیان "مام جەلال بە بۆچوونی تۆ ئێران دەخاڵەت ناكات لە عیراقدا؟، یان نابێتە لەمپەر لە بەردەم سیناریۆكانی ئێمە و كارەكانمان لێ تێكبدات؟".
مام جەلال لە وەڵامدا، سەفەرێكی تاران دەكات و ئەمەریكی و ئێرانییەكان لەو دوودڵییە نەجات دەدات، ئێرانییەكان رازی دەكات كە ئەمەریكا ببێتە دراوسێی تاران - كە بۆ ئەو كات پەیوەندیی واشنتۆن و تاران لە ئەوجی خراپیدا بوو، بەڵام دوا جار، مام، بەوە ئێرانییەكانی قەناعەت پێكرد، كە ئایا لە رووخانی رژێمی ئەفغانستان ئێوە قازانجتان نەكردووە؟ كە هێزە دۆستەكانی خۆتان، مەبەستی بورهانەدین رەبانی و قەلبەدیین حیكمەتیار بوو؟ ئێستا لە ئەفغانستان حاكمن و هەر ئەمەریكاش پرۆسەكەی بەڕێوە برد.
دواجار مام پێیاندەڵێت "رووخانی سەدام و بەعس بۆ ئێوە، لە ئەفغانستان باشترە"، كە ئێرانییەكان دەڵێن چۆن؟
دەڵێت "هەموو هێزە سیاسییە شیعەكان دۆستی خۆتانن، بەشێك لە سوننەكان و توركمانەكان و ئێمەی كوردیش هەر دۆستی نزیكی خۆتانین"، بەو شێوەیە ئێرانییەكان ڕازی دەبن، نەك دژی پرۆسەی رووخانی عیراق و سەدام نەبن، بەڵكو هاوكاری و هەماهەنگی بكەن و بۆچوونەكانی مام جەلالیشیان لە دواییدا بۆ دەركەوت كە سەد دەر سەد راستن، هەر بۆیە ئێرانییەكان و ئەمەریكییەكان هەمیشە پشتیوانی سەرۆك كۆمار بوون و پێیان وابوو كە رێگای نەجاتی عیراقییەكانە و رۆڵی ئەو رێگرە لە هەڵگیرساندنی شەڕی تائیفی نێوان شیعە و سوننە، كە ئەو كات دەوڵەتی توركیا، دژایەتیی خۆی لەگەڵ رووخانی سەدام و عیراق نیشانداو هاوكاری ئەمریكای نەكرد.
مام یەكەم سەرۆك كۆمار بوو لە مێژووی عیراقدا، وەكوو سێ پێكهاتە نەیدەڕوانییە عیراقییەكان، بۆی گرنگ نەبوو مامەڵە و رێزگرتن لە سەر بناغەی كوردبوون، شیعەبوون، سوننەبوون بێت، بەڵكو لە سەر بنەمای رێزگرتن لە فۆرمی هیومانیزم و رێزگرتن لە ئیرادەی تاكەكان و فەراهەمكردنی ئازادییەكان و دیموكراسی و رێزگرتن لە مافەكانیان، سەیری عیراقی دەكرد.
واتا لای مام، مامەڵەكردن لە سەر بنەمای ناسنامە، تائیفە، ئیتنیك، رەگەز، رەش و سپی نەبوو، هەر ئەوەشە عیراقییەكان، مام جەلالیان لە رەنگ و رەفتاری تەنیا كوردبووندا نەدیوە.
ئەوەش مانا و مەغزاكەی ئەوەیە سەرۆك، بە بێ رەفتار و مامەڵەی دیموكراسیانە و فەراهەمكردنی ئازادی ناتوانێت لای هەموو تاكەكانی ناو ئەو سیستمە بە یەك چاو سەیر بكرێت بە تایبەتیش لە عیراقدا كە لێوانلێوە لە شەڕ و كێشەی مێژوویی و ناكۆكییەكانی قوڵپدەدەن، بە تەنیا فاكتەرێكی سادەی بەس بوو.
هەربۆیە تا سەردەمی وجودی مام لە بەغدا، بەر بەو ناكۆكی و تەقینەوانە گیرابوو كە ئێستا روویان دا.
بێگومان رۆڵی مام جەلال لەگەڵ سیستانی تەواوكەری یەكتر بوون لە عیراقدا، ئەم وەكو رابەر و كارێزمایەكی دیموكرات و ئازادیخواز، سیستانیش وەكو مەرجەعیەت و پیاوێكی مەزهەبی و دینی كە هەمیشە دەستی بە ئاشتییەوە بوو كە نەكا لە رێگا دەربچێت و ببێتە ماڵوێرانی بۆ گەلانی عیراق.
واتا مام و سیستانی لە عیراق، تەواوكەری یەكتربوون، هەربۆیە ئێستا عیراقییەكان، كورد و وڵاتانی دراوسێش دەبێت بۆ رێزگرتن لەم خەبات و تێكۆشانەی ئەوان، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی قەناعەت پێبكەن، كە تاڵەبانی و سیستانی شایەنی وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵن بۆ ئاشتی.
چۆن ئەم مافە دراوە بە شیمۆن پێرێز و عەرەفات، لە سەر پرۆسەی ئاشتی و سوڵحی ئیسرائیل و فەڵەستینییەكان.
چۆن درا بە دیكلێرك و ماندێلا لە ئەفریقای باشوور لەسەر كۆتاییهاتن بە سیستمی ئاپارتاید و هەڵاوێردی رەش و سپی.
بەڵام مەسەلەیەكی گرنگ هەیە كە لە عیراقدا هەرگیز جارێكی تر دووبارە نابێتەوە، ئەوانیش نە دیكتاتۆریەتی سەدام حسێن و رژێمە رەفتار فاشیەكەی، نە دیموكراسییەكەی تاڵەبانی و رۆڵە گرنگ و مێژوویی و ئاشتیخوازانەكەی، ممكنی نییە هیچیان لە عیراقدا جارێكی تر دووبارە ببنەوە.
(4)
وەكو زۆر جاری تر، لیژنەی دادوەری خەڵاتی نۆبڵ دوور لە چاوەڕوانی زۆربەی شارەزایان و پسپۆڕان، دابەشكردنی خەڵاتەكانی جۆرێك لە تەم و ناڕوونی پێوە دیارە.
یان وەكو زۆرجاری تری لیژنەكە بە لێكدانەوە و تێڕوانینی سیاسی و كاریگەریی سیاسەتی وڵاتانی زلهێز تۆمەتبار دەكرێت بۆ پێدانی خەڵاتەكە لە بابەتی ئەوەی روویدا و خەڵاتەكەی دا بە دوو كەسی پاكستانی و هیندستانی.
مەلالا یوسفزای، ركابەری چەندین ناوی دەكرد بۆ وەرگرتنی خەڵاتەكە، لەوانە (ئیدوارد سنودن، تشیلی مانینگ، پاپای ڤاتیكان، فلادیمێر پۆتین سەرۆكی ڕووسیا) و سەرئەنجام خەڵاتەكە بە نسیبی مەلالای پاكستانی بوو.
مەلالا، ئەگەر چی چالاكوانێكی چالاكی بواری مافەكانی فێركردنە بە تایبەت بۆ ژنان، لە ساڵی (2012) لەلایەن بزووتنەوەی تالیبانەوە برینداركراو دواتر رەوانەی بەریتانیا كرا بۆ چارەسەر و دواتریش میدیاكانی خۆرئاوا زیاد لە پێویست مەلالایان گەورە كرد و وەكو سیمبوڵێكی بێ وێنە بۆ دژایەتیی تالیبان بەرجەستەیان كرد، لە سەر ئاستی نەتەوە یەكگرتووەكان و سەرۆكی ئەمەریكا و گەورە بەرپرسانی ئەوروپی پێشوازی لێكراو بە ملیۆنان نوسخە كتێبی جۆراوجۆر بە زمانە زیندووەكانی جیهان لە سەر ژیانی چاپكرا.
لە كاتێكدا مەلالا هێشتا زۆر گەنجە و تەمەنی (17) ساڵە، پێشتریش هیچ ئەفراندن و پەرجویەكی سەیر و سەمەرەی نەخوڵقاندبوو، بەڵام هەمیشە خۆرئاوا ئەم جۆرە سیاسەتانە بەكاردەهێنێت، كە بێگومان بە مەبەستی سیاسی و لێكدانەوەی باكگراوندی سیاسی.
لە پاڵ مەلالاشدا بە هاوبەشی خەڵاتەكە درا بە كایلاش ساكوارانی چالاكوانی مافی منداڵان، گوایە ناوبراو پارێزگاری لە تەقالید و سوننەتەكانی غاندی كردووە و بەكاریهێناوە.
هەر كەس دیقەتی هەر دوو ناوەكە بدات، تابلۆیەكی پەردەپۆشكراوی سیاسی هەست پێدەكات بۆ پێدانی خەڵاتەكە، بە واتایەكی تر پێدانی خەڵاتەكە مانا و مەغزا سیاسییەكەی ئەوەیە كە دراوەتە دوو كەسی هیندستانی و پاكستانی، كە ئەم دوو وڵاتە زیاتر لە (40) ساڵە لە شەڕ و ململانێی تونددان و تەنانەت چەندین جار شەڕ لە سنوورەكانیان رووی داوە و بە هەزاران كەس بوونەتە قوربانی، هەمیشە ئەمەریكا و خۆرئاوا مەترسی هەڵگیرساندنی جەنگێكی ئەتۆمی لەنێوانیاندا دەكەن، بەهۆی ئەوەی هەردووكیان خاوەنی چەكی ناوەكین، بۆیە هەمیشە ئەو وڵاتانە دەیانەوێت دەستیان بەو دوو وڵاتەوە بێت و ئاگاداریان بن تا نیمچە كیشوەری هیندستان نەبێتە مەیدانی جەنگێكی گەورە.
بە تایبەتی كە هەردووكیان بە دۆستی ئەمەریكا و خۆرئاوا دەناسرێن و لە ناوچەكەشدا سێ مەترسی گەورە هەن كە رۆڵی ئەوان دەتوانێت مەترسییەكان ئیحتوا بكات، ئەوانیش ئەفغانستان، ئێران، بزووتنەوەی تالیبان و قاعیدەیە.
واتا دەكرێت بڵێین، بەم تێڕوانینانە خەڵاتەكە رەهەندێكی سیاسی هەیە، وەكو چەندین خەڵاتی پێشووتر كە سەد دەر سەد رەهەندی سیاسی هەبوە، وەكو پێدانی خەڵاتی نۆبڵ بۆ نێڵسۆن ماندێلا و فریدریك دیكلێرك لە 1993 لە باشووری ئەفریقا لەنێوان دوو كەسایەتی شۆڕشگێڕ و دیكتاتۆر.
دلایلاما لە تبت (1989)، میخائیل گۆرباچۆڤ لە سۆڤیەت (1990)، ئون سان سوكی لە بۆرما (1991) بە تایبەتتریش پێدانی خەڵاتی نۆبڵ، یاسر عەرەفات، ئیسحاق رابین، شیمۆن پێرێز لە فەلەستین و ئیسرائیل (1994)، تەوا و خەڵاتێكی سیاسی بوو.
شیرین عبادی (2003) لە گەرمەی ململانێی نێوان تاران و خۆرئاوا، باراك ئۆبامای سەرۆكی ئەمەریكا (2009)، لیو شیار بوو لە چین (2010)، دواترینیشیان كایلاش ساتیارانی هیندستانی و مەلالا یوسفزای پاكستانی بۆ ساڵی (2014).
بە تێڕوانین لەو ناوانەی سەرەوە، دەكرێت وا خوێندنەوە بە پێدانی ئەو خەڵاتە بكرێت كە زۆر جار رەهەندێكی سیاسی رۆڵی تێدا دەگێڕێت.
ئەگەر نا ئایا لەیلا زانا شاییستەتر بوو بۆ خەڵاتی نۆبڵ یان مەلالا یوسفزای؟ لەكاتێكدا لەیلا زانا بەقەدەر هەموو تەمەنی مەلالا لە زینداندا بووە و ئەشكەنجەی كێشاوە بە دەست دەسەڵاتدارانی ئەنكەرە و چالاكوانێكی سیاسی و بەهێزی بواری سیاسی، كوردایەتی و ژنان بوە و هەڵسوڕاوێكی گەورەی ناوچەكەش بووە.
مەبەستی سەرەكی نووسینەكەم، ئەوەیە كە پێشتریش وتبووم ئایا عەبدولڵا ئۆجالان رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكاری كوردستان(PKK) شایستەی ئەم خەڵاتە نییە؟ لە زۆربەی ئەو ناوانەی لە سەرەوە هاتوون، بە تایبەتی لە مەلالا شاییستەتر نییە؟ لەكاتێكدا ئۆجالان هەموو ژیان و تەمەنی بۆ بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كوردی چەوساوە و ژێردەستە تەرخان كردووە.
هەموو ژیانی بەدیهێنانی دنیایەكی باشتر و خۆشگوزەرانیتر بووە بۆ ژنان، كوڕان، كچانی كوردستان و بەناچاری دەستی دایە خەباتێكی چەكداری سەپێنراو لە بەرانبەر ئەو مانیفێستە چەپەڵەی ئەتاتورك كە دەیوت كوردەكان توركی شاخەوین نەك مرۆڤ.
ئۆجالان شاییستەی خەڵاتی نۆبڵە یان مەلالا كە (21) ساڵە لە زیندانێكی تاكەكەسیدایە، بە بەرچاوی لیژنەی دادوەر خەڵاتی نۆبڵ و ئەمەریكا و ئەورووپا لە سەر چیش؟
تەنیا شۆڕش و خەبات و بەرگری لە گەلەكەی هەڵبژاردبوو، ئامادە نەبوو تەسلیمی سیاسەتە نەگریس و چەپەڵەكانی ئەمەریكا و ئەورووپا بێت، بۆیە بە گەلەكۆمەكێی نێودەوڵەتی (ئەمەریكی، روسی، ئیسرائیلی، ئەڵمانیی، توركی، یۆنانی، سووری و كینیایی) وەكو دیاری (1999) گرتیان و تەسلیمی بوڵند ئەجەویدی سەرۆك وەزیرانی توركیایان كردەوە.
ئێستاش ئامادەنین خۆی لە زیندان ئازاد بكەن و رێكخراوەكەی لە لیستی تیرۆر دەركەن، كە لە شەڕەكانی ئەم چەند ساڵەی دوایی لە كۆبانێ دەركەوت، ئۆجالان و بزووتنەوەكەی توانای خوڵقاندنی چ موعجیزەیەكیان هەیە بەرانبەر گەورەترین گروپی تیرۆریستی داعش كە زۆربەی وڵاتانی ناوچەكەی هێناوەتە لەرزین و شڵەژان، بەڵام تەنیا خوێندكارانی ئاپۆچی بوون كە شكستیان بەم گروپە هێناو بەناچاری ئەمەریكاش بڕیاری پشتیوانیانی داوە.
ئۆجالان سیمبولی ئازادیخوازی رێگای مرۆڤایەتییە یان مەلالا؟
ئۆجالان شاییستەی خەڵاتی نۆبڵە یان مەلالا؟
خ.غ
لە چەند رۆژی رابردوودا، خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بۆ ساڵی (2020) درا بە (WFP – رێکخراوی خۆراکی جیهانی) لەنێوان (318) کەسایەتی و لایەنی جیاوازدا.
(WFP) کە یارمەتی هەژاران و لێقەوماوان دەدات و خوادنیان بۆ ئامادەدەکات و گەورەترین رێکخراوی نێودەوڵەتییە، کە هەوڵ دەدات بۆ بنەبڕکردن و کۆتاییهاتن بە هەژاری و یارمەتیدانی بێ سەرپەرشتان و لێقەوماوان، ساڵانە یارمەتی خۆراک دەبەخشێتە (90) ملیۆن کەس لە زیاتر لە (70) وڵاتدا.
لەکاتێکدا ئەو خەڵاتە دەدرێتە (WFP) کە برسێتی تەنگی بە زۆرێک لە کۆمەڵگانی مرۆڤایەتی هەڵچینوە بەهۆی شەڕ و ململانێی سیاسی و چەکدارییەکانەوە بە تایبەتی لە یەمەن، سوریا، ناگۆڕنا کارباخ، واش چاوەڕوان دەکرێت رێژەی برسییەکان لە سەردەمی کۆرۆنادا بگاتە (265) ملیۆن کەس.
ئامارەکان باس لەوە دەکەن رۆژانە (WFP) (5600) بارهەڵگری گەورەی پڕ لە خۆراک و (30) کەشتی و (100) فڕۆکەی پڕ لە خۆراک دەگەیەنێتە دەست خەڵکانی برسی و ناوچەی کارەساتبار، واتا ساڵانە نزیکەی (15) ملیار ژەمە خۆراک ئامادە دەکات، کە بە تەنیا لە ساڵی (2019) (8) ملیار دۆلاری لەو پێناوەدا خەرجکردووە، کە لە سەرتاسەری جیهان کۆیدەکاتەوە، بەڵام بەهای خەڵاتی نۆبڵ تەنیا (1) ملیۆن دۆلارە، بەڵام گرنگی و بەهای خۆی هەیە بۆ رێکخراوەکەی.
خاڵێکی تری گرنگیش ئەوەیە، رەنگە رێکخەرانی خەڵاتی نۆبڵ بیانەوێت بەو پەیامە (WHO – رێکخراوی تەندروستیی جیهانی) لەئێستادا هانبدەن بۆ دۆزینەوەی بە پەلەی ڤاکسینی کۆرۆنا، کە زیاتر لە یەک ملیۆن هاوڵاتی کوشتوە و ئەمەش هاندەر بێت بۆ ئەوەی لە ساڵی داهاتوو خەڵاتی نۆبڵ بدرێتە (WHO).
لەپاڵ وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بۆ (WFP) دەبێت ئەوەش بیر بخەینەوە، کە هێشتا کورد بۆ سەرۆک (مام جەلال و عەبدوڵڵا ئۆجەلان) و عیراقیش بۆ (سیستانی) چاویان لەسەر ئەوە خەڵاتەیە، کە مافی سادە و شایستەی خۆیان و گەلەکەیانە.
(2)
خەڵاتی نۆبڵ بۆ تاڵەبانی و سیستانی، مافێكی سروشتییە، وەكو دوو كەسایەتی لە ململانێ و كێشە و قەیرانە تائیفی و مەزهەبییەكانی وڵاتێك كە ناوی عیراقە، رۆڵێكی یەكجار گەورەی ئاشتی و پێكەوە ژیانیان تاڕادەیەكی باش دابین كردووە.
ئەگەر چی عیراق، لە ئەزەلەوە هەمیشە پڕ ئاریشەو قەیران و خوێنڕشتن بووە، بەڵام ئەگەر چەند هەوڵێك هەبووبێت بۆ بەرگرتن لەم ململانێ لە مێژووی عیراقدا و بە تایبەتی لە دوای رووخانی بەعسەوە، تاڵەبانی و سیستانی بوون.
تاڵەبانی وەكو كەسایەتییەكی دیموكرات و ئازادیخواز، سیستانی وەكو مەرجەع و كەسایەتییەكی ئایینی شیعە، لە رابردوودا هەمیشە ویستویانە پردی پەیوەندیی نێوان پێكهاتەكانی شیعە، سوننە و كورد بن، ئەمە بەو مانایە نییە كە رۆڵ و كاریگەرییان لە ناو پێكهاتنە ئیتنی و مەزهەبییەكانی خۆیاندا نەبووە، یان هیچ كاریگەریی نەتەوەی كورد و لایەنگری بۆ كێشەی گەلەكەی نەبووە، یان لایەنگری بۆ مەزهەب و هەستی شیعەگەرایی نەبووە.
بەڵام هەرگیز نەزعەی نەتەوەیی كوردی و نەزعەی مەزهەبی شیعە گەرایی، نەبووەتە هۆی دژایەتیی و دوژمنایەتی لایەنەكانی تر، یان رەوایەتی دان بە هەر زوڵم و زۆرییەك كە كرابێتە سەر لایەك، یان بە تایبەت سوننەكان یان مەسیحییەكان و پێدانی خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی كە ساڵانە دەدرێتە كەسایەتییەكی جیهانی و نێودەوڵەتی لە ئۆسلۆی پایتەختی نەرویژ، بۆ كەسانێك كە خزمەتی ئاشتیان كردبێت یان خەڵكانێكی دیموكرات و عەدالەتخواز و رابەرێكی مەزنی كۆمەڵگاكانی خۆیان بن.
زۆرن ئەوانەی ئەم خەڵاتەیان وەرگرتوە (ئون سان سوگی لە بۆرما، ئیسحاق رابین، شیمۆن پێرێس، شیرین عبادی، فریدریك دیكلێرێك، كوفی ئەنان، مارتن لوسەر كینگ، نیڵسۆن ماندێلا، ئەنوەر سادات، محەمەد بەرادعی، میخائیل گۆربا تچۆف، هینری كیسنجەر، یاسر عەرەفات..).
ئەم ناوانە و زۆری تریشن، كە هەندێكیان نەك ئاشتیخواز نەبوون، بەڵكو بەرپرسن لە كوشتاری خەڵكی بێ دیفاع یان لە سیاسەتی ئاپارتاید و هەڵاوێردنی رەگەزی، بەڵام دیارە پێدانی ئەو خەڵاتە بۆ دوایین هەنگاوی ئەم كەسانە بووە بۆ ئاشتی و رێككەوتن لەگەڵ نەیارەكانیان، بەڵام خەڵكانی ئازادیخواز و تێكۆشەری زۆریشیان تێدایە كە قوربانی زۆریان دا لەپێناو گەل و نیشتمان و ئازادی و دیموكراسی و لە بابەتی (ئان سان سوگی و ماندێلا)، كە بێگومان مام جەلال و سیستانی ئەگەر لەمانەیان زۆرتر و زیاتر نەكردبێت، كەمتر نەبووە، بەڵام قەدەری عیراقییەكان و لەناویشیاندا كوردەكان وایە كە هێشتا فۆكەسی جیهان و لیژنەی دادوەری خەڵاتی نۆبڵی سوڵح باش نەچووەتە سەر كورد و عیراقییەكان، وەكوو چۆن لە رابردووشدا لە بواری ئەدەب، غەدریان لە یەشار كەمالی نووسەری كورد كرد لە توركیا.
دڵنیام خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی زوو یان درەنگ دەدرێتە مام جەلال و سیستانی، بەڵام گرنگ ئەوەیە ئەو مافە سادە و ئەو رێزە گەورەیان لێ بگیرێت، هەست بكەن وەڵامی هەوڵ و خەبات و ئاشتی و قوربانییەكانیان وەرگرتوەتەوە.
(3)
سەرەنجام دەركەوت، عیراق، كوردستان، هەرێم و نە (ی.ن.ك) بێ مام جەلال، پڕە لە كەموكوڕی، غیابی ئەو رۆڵی هەیە لە سەرهەڵدانی قەیران و كاریگەریی خراپیشی كردەسەر رەوشی سیاسیی عیراق و هەڵكشانی كێرڤی نائارامی، توندوتیژی، تیرۆر و نائەمنی و ململانێی تایەفی شیعە و سوننە.
رۆڵی مام جەلال لە عیراقی نوێدا، لەو كاتەوە دەستیپێكرد كە ئەمەریكییەكان (2003) ویستیان عیراق بڕووخێنن، پرسیان "مام جەلال بە بۆچوونی تۆ ئێران دەخاڵەت ناكات لە عیراقدا؟، یان نابێتە لەمپەر لە بەردەم سیناریۆكانی ئێمە و كارەكانمان لێ تێكبدات؟".
مام جەلال لە وەڵامدا، سەفەرێكی تاران دەكات و ئەمەریكی و ئێرانییەكان لەو دوودڵییە نەجات دەدات، ئێرانییەكان رازی دەكات كە ئەمەریكا ببێتە دراوسێی تاران - كە بۆ ئەو كات پەیوەندیی واشنتۆن و تاران لە ئەوجی خراپیدا بوو، بەڵام دوا جار، مام، بەوە ئێرانییەكانی قەناعەت پێكرد، كە ئایا لە رووخانی رژێمی ئەفغانستان ئێوە قازانجتان نەكردووە؟ كە هێزە دۆستەكانی خۆتان، مەبەستی بورهانەدین رەبانی و قەلبەدیین حیكمەتیار بوو؟ ئێستا لە ئەفغانستان حاكمن و هەر ئەمەریكاش پرۆسەكەی بەڕێوە برد.
دواجار مام پێیاندەڵێت "رووخانی سەدام و بەعس بۆ ئێوە، لە ئەفغانستان باشترە"، كە ئێرانییەكان دەڵێن چۆن؟
دەڵێت "هەموو هێزە سیاسییە شیعەكان دۆستی خۆتانن، بەشێك لە سوننەكان و توركمانەكان و ئێمەی كوردیش هەر دۆستی نزیكی خۆتانین"، بەو شێوەیە ئێرانییەكان ڕازی دەبن، نەك دژی پرۆسەی رووخانی عیراق و سەدام نەبن، بەڵكو هاوكاری و هەماهەنگی بكەن و بۆچوونەكانی مام جەلالیشیان لە دواییدا بۆ دەركەوت كە سەد دەر سەد راستن، هەر بۆیە ئێرانییەكان و ئەمەریكییەكان هەمیشە پشتیوانی سەرۆك كۆمار بوون و پێیان وابوو كە رێگای نەجاتی عیراقییەكانە و رۆڵی ئەو رێگرە لە هەڵگیرساندنی شەڕی تائیفی نێوان شیعە و سوننە، كە ئەو كات دەوڵەتی توركیا، دژایەتیی خۆی لەگەڵ رووخانی سەدام و عیراق نیشانداو هاوكاری ئەمریكای نەكرد.
مام یەكەم سەرۆك كۆمار بوو لە مێژووی عیراقدا، وەكوو سێ پێكهاتە نەیدەڕوانییە عیراقییەكان، بۆی گرنگ نەبوو مامەڵە و رێزگرتن لە سەر بناغەی كوردبوون، شیعەبوون، سوننەبوون بێت، بەڵكو لە سەر بنەمای رێزگرتن لە فۆرمی هیومانیزم و رێزگرتن لە ئیرادەی تاكەكان و فەراهەمكردنی ئازادییەكان و دیموكراسی و رێزگرتن لە مافەكانیان، سەیری عیراقی دەكرد.
واتا لای مام، مامەڵەكردن لە سەر بنەمای ناسنامە، تائیفە، ئیتنیك، رەگەز، رەش و سپی نەبوو، هەر ئەوەشە عیراقییەكان، مام جەلالیان لە رەنگ و رەفتاری تەنیا كوردبووندا نەدیوە.
ئەوەش مانا و مەغزاكەی ئەوەیە سەرۆك، بە بێ رەفتار و مامەڵەی دیموكراسیانە و فەراهەمكردنی ئازادی ناتوانێت لای هەموو تاكەكانی ناو ئەو سیستمە بە یەك چاو سەیر بكرێت بە تایبەتیش لە عیراقدا كە لێوانلێوە لە شەڕ و كێشەی مێژوویی و ناكۆكییەكانی قوڵپدەدەن، بە تەنیا فاكتەرێكی سادەی بەس بوو.
هەربۆیە تا سەردەمی وجودی مام لە بەغدا، بەر بەو ناكۆكی و تەقینەوانە گیرابوو كە ئێستا روویان دا.
بێگومان رۆڵی مام جەلال لەگەڵ سیستانی تەواوكەری یەكتر بوون لە عیراقدا، ئەم وەكو رابەر و كارێزمایەكی دیموكرات و ئازادیخواز، سیستانیش وەكو مەرجەعیەت و پیاوێكی مەزهەبی و دینی كە هەمیشە دەستی بە ئاشتییەوە بوو كە نەكا لە رێگا دەربچێت و ببێتە ماڵوێرانی بۆ گەلانی عیراق.
واتا مام و سیستانی لە عیراق، تەواوكەری یەكتربوون، هەربۆیە ئێستا عیراقییەكان، كورد و وڵاتانی دراوسێش دەبێت بۆ رێزگرتن لەم خەبات و تێكۆشانەی ئەوان، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی قەناعەت پێبكەن، كە تاڵەبانی و سیستانی شایەنی وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵن بۆ ئاشتی.
چۆن ئەم مافە دراوە بە شیمۆن پێرێز و عەرەفات، لە سەر پرۆسەی ئاشتی و سوڵحی ئیسرائیل و فەڵەستینییەكان.
چۆن درا بە دیكلێرك و ماندێلا لە ئەفریقای باشوور لەسەر كۆتاییهاتن بە سیستمی ئاپارتاید و هەڵاوێردی رەش و سپی.
بەڵام مەسەلەیەكی گرنگ هەیە كە لە عیراقدا هەرگیز جارێكی تر دووبارە نابێتەوە، ئەوانیش نە دیكتاتۆریەتی سەدام حسێن و رژێمە رەفتار فاشیەكەی، نە دیموكراسییەكەی تاڵەبانی و رۆڵە گرنگ و مێژوویی و ئاشتیخوازانەكەی، ممكنی نییە هیچیان لە عیراقدا جارێكی تر دووبارە ببنەوە.
(4)
وەكو زۆر جاری تر، لیژنەی دادوەری خەڵاتی نۆبڵ دوور لە چاوەڕوانی زۆربەی شارەزایان و پسپۆڕان، دابەشكردنی خەڵاتەكانی جۆرێك لە تەم و ناڕوونی پێوە دیارە.
یان وەكو زۆرجاری تری لیژنەكە بە لێكدانەوە و تێڕوانینی سیاسی و كاریگەریی سیاسەتی وڵاتانی زلهێز تۆمەتبار دەكرێت بۆ پێدانی خەڵاتەكە لە بابەتی ئەوەی روویدا و خەڵاتەكەی دا بە دوو كەسی پاكستانی و هیندستانی.
مەلالا یوسفزای، ركابەری چەندین ناوی دەكرد بۆ وەرگرتنی خەڵاتەكە، لەوانە (ئیدوارد سنودن، تشیلی مانینگ، پاپای ڤاتیكان، فلادیمێر پۆتین سەرۆكی ڕووسیا) و سەرئەنجام خەڵاتەكە بە نسیبی مەلالای پاكستانی بوو.
مەلالا، ئەگەر چی چالاكوانێكی چالاكی بواری مافەكانی فێركردنە بە تایبەت بۆ ژنان، لە ساڵی (2012) لەلایەن بزووتنەوەی تالیبانەوە برینداركراو دواتر رەوانەی بەریتانیا كرا بۆ چارەسەر و دواتریش میدیاكانی خۆرئاوا زیاد لە پێویست مەلالایان گەورە كرد و وەكو سیمبوڵێكی بێ وێنە بۆ دژایەتیی تالیبان بەرجەستەیان كرد، لە سەر ئاستی نەتەوە یەكگرتووەكان و سەرۆكی ئەمەریكا و گەورە بەرپرسانی ئەوروپی پێشوازی لێكراو بە ملیۆنان نوسخە كتێبی جۆراوجۆر بە زمانە زیندووەكانی جیهان لە سەر ژیانی چاپكرا.
لە كاتێكدا مەلالا هێشتا زۆر گەنجە و تەمەنی (17) ساڵە، پێشتریش هیچ ئەفراندن و پەرجویەكی سەیر و سەمەرەی نەخوڵقاندبوو، بەڵام هەمیشە خۆرئاوا ئەم جۆرە سیاسەتانە بەكاردەهێنێت، كە بێگومان بە مەبەستی سیاسی و لێكدانەوەی باكگراوندی سیاسی.
لە پاڵ مەلالاشدا بە هاوبەشی خەڵاتەكە درا بە كایلاش ساكوارانی چالاكوانی مافی منداڵان، گوایە ناوبراو پارێزگاری لە تەقالید و سوننەتەكانی غاندی كردووە و بەكاریهێناوە.
هەر كەس دیقەتی هەر دوو ناوەكە بدات، تابلۆیەكی پەردەپۆشكراوی سیاسی هەست پێدەكات بۆ پێدانی خەڵاتەكە، بە واتایەكی تر پێدانی خەڵاتەكە مانا و مەغزا سیاسییەكەی ئەوەیە كە دراوەتە دوو كەسی هیندستانی و پاكستانی، كە ئەم دوو وڵاتە زیاتر لە (40) ساڵە لە شەڕ و ململانێی تونددان و تەنانەت چەندین جار شەڕ لە سنوورەكانیان رووی داوە و بە هەزاران كەس بوونەتە قوربانی، هەمیشە ئەمەریكا و خۆرئاوا مەترسی هەڵگیرساندنی جەنگێكی ئەتۆمی لەنێوانیاندا دەكەن، بەهۆی ئەوەی هەردووكیان خاوەنی چەكی ناوەكین، بۆیە هەمیشە ئەو وڵاتانە دەیانەوێت دەستیان بەو دوو وڵاتەوە بێت و ئاگاداریان بن تا نیمچە كیشوەری هیندستان نەبێتە مەیدانی جەنگێكی گەورە.
بە تایبەتی كە هەردووكیان بە دۆستی ئەمەریكا و خۆرئاوا دەناسرێن و لە ناوچەكەشدا سێ مەترسی گەورە هەن كە رۆڵی ئەوان دەتوانێت مەترسییەكان ئیحتوا بكات، ئەوانیش ئەفغانستان، ئێران، بزووتنەوەی تالیبان و قاعیدەیە.
واتا دەكرێت بڵێین، بەم تێڕوانینانە خەڵاتەكە رەهەندێكی سیاسی هەیە، وەكو چەندین خەڵاتی پێشووتر كە سەد دەر سەد رەهەندی سیاسی هەبوە، وەكو پێدانی خەڵاتی نۆبڵ بۆ نێڵسۆن ماندێلا و فریدریك دیكلێرك لە 1993 لە باشووری ئەفریقا لەنێوان دوو كەسایەتی شۆڕشگێڕ و دیكتاتۆر.
دلایلاما لە تبت (1989)، میخائیل گۆرباچۆڤ لە سۆڤیەت (1990)، ئون سان سوكی لە بۆرما (1991) بە تایبەتتریش پێدانی خەڵاتی نۆبڵ، یاسر عەرەفات، ئیسحاق رابین، شیمۆن پێرێز لە فەلەستین و ئیسرائیل (1994)، تەوا و خەڵاتێكی سیاسی بوو.
شیرین عبادی (2003) لە گەرمەی ململانێی نێوان تاران و خۆرئاوا، باراك ئۆبامای سەرۆكی ئەمەریكا (2009)، لیو شیار بوو لە چین (2010)، دواترینیشیان كایلاش ساتیارانی هیندستانی و مەلالا یوسفزای پاكستانی بۆ ساڵی (2014).
بە تێڕوانین لەو ناوانەی سەرەوە، دەكرێت وا خوێندنەوە بە پێدانی ئەو خەڵاتە بكرێت كە زۆر جار رەهەندێكی سیاسی رۆڵی تێدا دەگێڕێت.
ئەگەر نا ئایا لەیلا زانا شاییستەتر بوو بۆ خەڵاتی نۆبڵ یان مەلالا یوسفزای؟ لەكاتێكدا لەیلا زانا بەقەدەر هەموو تەمەنی مەلالا لە زینداندا بووە و ئەشكەنجەی كێشاوە بە دەست دەسەڵاتدارانی ئەنكەرە و چالاكوانێكی سیاسی و بەهێزی بواری سیاسی، كوردایەتی و ژنان بوە و هەڵسوڕاوێكی گەورەی ناوچەكەش بووە.
مەبەستی سەرەكی نووسینەكەم، ئەوەیە كە پێشتریش وتبووم ئایا عەبدولڵا ئۆجالان رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكاری كوردستان(PKK) شایستەی ئەم خەڵاتە نییە؟ لە زۆربەی ئەو ناوانەی لە سەرەوە هاتوون، بە تایبەتی لە مەلالا شاییستەتر نییە؟ لەكاتێكدا ئۆجالان هەموو ژیان و تەمەنی بۆ بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كوردی چەوساوە و ژێردەستە تەرخان كردووە.
هەموو ژیانی بەدیهێنانی دنیایەكی باشتر و خۆشگوزەرانیتر بووە بۆ ژنان، كوڕان، كچانی كوردستان و بەناچاری دەستی دایە خەباتێكی چەكداری سەپێنراو لە بەرانبەر ئەو مانیفێستە چەپەڵەی ئەتاتورك كە دەیوت كوردەكان توركی شاخەوین نەك مرۆڤ.
ئۆجالان شاییستەی خەڵاتی نۆبڵە یان مەلالا كە (21) ساڵە لە زیندانێكی تاكەكەسیدایە، بە بەرچاوی لیژنەی دادوەر خەڵاتی نۆبڵ و ئەمەریكا و ئەورووپا لە سەر چیش؟
تەنیا شۆڕش و خەبات و بەرگری لە گەلەكەی هەڵبژاردبوو، ئامادە نەبوو تەسلیمی سیاسەتە نەگریس و چەپەڵەكانی ئەمەریكا و ئەورووپا بێت، بۆیە بە گەلەكۆمەكێی نێودەوڵەتی (ئەمەریكی، روسی، ئیسرائیلی، ئەڵمانیی، توركی، یۆنانی، سووری و كینیایی) وەكو دیاری (1999) گرتیان و تەسلیمی بوڵند ئەجەویدی سەرۆك وەزیرانی توركیایان كردەوە.
ئێستاش ئامادەنین خۆی لە زیندان ئازاد بكەن و رێكخراوەكەی لە لیستی تیرۆر دەركەن، كە لە شەڕەكانی ئەم چەند ساڵەی دوایی لە كۆبانێ دەركەوت، ئۆجالان و بزووتنەوەكەی توانای خوڵقاندنی چ موعجیزەیەكیان هەیە بەرانبەر گەورەترین گروپی تیرۆریستی داعش كە زۆربەی وڵاتانی ناوچەكەی هێناوەتە لەرزین و شڵەژان، بەڵام تەنیا خوێندكارانی ئاپۆچی بوون كە شكستیان بەم گروپە هێناو بەناچاری ئەمەریكاش بڕیاری پشتیوانیانی داوە.
ئۆجالان سیمبولی ئازادیخوازی رێگای مرۆڤایەتییە یان مەلالا؟
ئۆجالان شاییستەی خەڵاتی نۆبڵە یان مەلالا؟
خ.غ
وتارەکانی تری نووسەر
