داهۆ سالم
خەڵک بێباکە یان حکومەت؟
لەکاتێکدا جیهان بەگشتی بە دۆخێکی ئێجگار ناهەموار و ترس و بیمدا گوزەر دەکات و بۆ یەکەمجار کۆی مرۆڤایەتی بەبێ جیاوازی وەک دانیشتوانی سەر هەسارەی زەمین رووبەڕووی دوژمنێک دەبنەوە جیاوازی ناکات لەنێوان وڵات و سیستم و زمان و ئایین و نەتەوە و رەنگێکدا، ئەوەش مەترسی پەتایەکی بایەلۆژی ڤایرۆسێکە بەناوی "کۆرۆنا"ْ. هەرێمی کوردستان و خەڵکی باشووریش هەڵبەتە وەک ئەوانیتر بەبێ جیاوازیکردن لەبەردەم هەمان ئاڵنگاریدان و بگرە بەلەبەرچاوگرتنی هەندێ دیوی پەیوەندیدار بەم پەتایە، رەوشی هەرێم بەراورد بە وڵاتانیتر خراپتریشە ئەوەش لەڕووی رۆشنبیری گشتی بۆ خۆپاراستن، کاریگەرییە ئابووری و داراییەکان، ناکارایی و لاوازی سیستمی تەندروستی و پێگەی جوگرافی و نزیکییەوە لە وڵاتی ئێران. ئا لەم کاتە هەستیار و پڕ نیگەرانییەدا کە تەواوی جیهانی گیرۆدە کردووە و هەمووان باس لە نادیاری و تەمومژی مەودا و قەبارەی زیان و قوربانییەکان دەکەن، سەروەختی ئەوەی داوا دەکرێت هاوڵاتییان هاوکاربن لە کەمکردنەوە و رێگریکردن لە بەڵای کۆرۆنا، لە پەرەسەندنێکی مەترسیدار و بێ پێشینەدا، لە گەڕێکی تری سەرهەڵدانەوەی ناکۆکی و ململانێ تەقلیدییەکانی سەر گۆڕەپانی هەرێمی کوردستاندا بۆ یەکەمجار لەدوای پرۆسەی ئاشتی و یەکگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی، دەزگا فەرمییەکانی حکومەت بۆ ململانێی یەکتر بەکارهێنران و ئەو پەردەیە هەڵماڵرا کە بەناوی دامەزراوەی حکومییەوە درابوو بەڕووی ئەو دەزگایانەی هەمیشە گومانی ئەوەیان لەسەربوو خزمەت بە حیزب بکەن.
چەن رۆژی رابردوو، بەهۆی دەستگیرکراوێکەوە لەلایەن دامەزراوە تەناهییەکانی هەولێرەوە، شەڕی راگەیاندنی فەرمانڕەواکانی هەولێر و سلێمانی لە نێو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بە ناڕاستەوخۆ و لەڕێگەی میدیای سێبەرەوە دەستیپێکرد. دواجار کار گەیشتە ئەوەی بەرزترین دامەزراوەی فەرمی کە پۆستی حکومەتی هەرێمی کوردستانە لەم ململانێیەوە بگلێت و هەر ئەم دامەزراوە لەڕێگەی وتەبێژەکەیەوە بخزێتە نێو کێشەکە و لەدژی دەزگایەکی تری فەرمی خۆی بوەستێتەوە. سەرباری هەموو تێبینییەکان لەم ئانوساتە هەستیارەدا، ئەوەی جێی سەرنجە پشوو کورتی و پەنگخواردوویی رقی ئەو کاراکتەرانەیە کە ژیان و چارەنووسی میللەتێکیان بەدەستە، دەسەڵاتێک لە دۆخێکی وەهادا کە چەندین ئاریشەی چارەنوسساز هەڕەشە لە ئاییندە و ژیانی گەلەکەی دەکات، بەڵام ئەوان دێن و لەسەر کەیسی دەستگیرکراوێک بەرزترین دامەزراوەکانی فەرمانڕەوایی بەناوی حکومەتەوە پەلکێشی ململانێ دیرۆکییە كەسی و حزبییەکان دەکەن.
هەموو ئەمانە لەکاتێکدایە، رەوشی سیاسی عیراقیش دیسان لە قۆناغێکی چارەنووسسازدایە، کە خۆی لە پێکهێنانی کابینەیەکی نوێدا دەبینێتەوە. پلان و ئامانجی کابینەکە و فۆرمی پێکهێنانەکەی پەیوەندی راستەوخۆ و ژیاری بە خەڵکی هەرێمی کوردستانەوە هەیە. لە وەها رەوشێکدا، کە نەک هەر دەبوو بارودۆخی هەرێمی کوردستان لەڕووی سیاسییەوە نۆرمەڵ و هێور بووایە، بەڵکو دەبوو لەوپەڕی باشیدا بووایە و هەموو کەیسە لۆکاڵییەکانی تر وەلا بنرایە ئەوەش لەپێناو فەراهەمکردنی یەکڕیزیی نیشتیمانی لە بەغدا لەپێناو یەکخستنی دەنگ و هەڵویستی فراکسیۆنە کوردییەکان بۆ ئەوەی کورد بیتوانیبایە بە سەنگ و پێگەیەکی بەهێزەوە مامەڵەی لەگەڵ پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی عیراقدا بکردایە و لایەنی زۆری خواستەکانی بسەپێنێت. چانسی فراکسیۆنە کوردییەکان لەم بارە سیاسییەی ئێستا لەبەغدا هەیە، ئەوەی فاکتەری یارمەتیدەربوون ئەوەیە رەوت و فراکسیۆنە شیعییەکان کە زۆرینەی پەرلەمانین یەکدەنگ نین و دید و ئاراستەی جیاوازیان هەیە بۆ پێکهێنانی حکومەت، ئەمەش دەرفەتێکی باشی دەبەخشیە کورد و هەرێمی کوردستان و پێگە و کاریگەری لە پێکهێنانی حکومەتی نوێ لەبەغدا، چونکە پەرتبوونی شیعەکان کە پێشتر فراکسیۆنی گەورە بوون و رۆڵێکی کەم و پەراوێزییان بۆ هێزە پەرلەمانییەکانی تر هێشتبووە بەتایبەت کورد و سوننە. لە پێشوودا کارتی کورد بۆ پێکهێنانی حکومەت لەڕووی سەنگی پەرلەمانییەوە تەنیا نەریتی "تەوافوق" بوو کە دەبێ بەدەر لە رێژەی کورسی، وەک پێکهاتەش خواست و دیدی کورد لە شکڵگرتنی کابینەی وەزاری لە بەغدا لەبەرچاو بگیرێ، بەڵام لە ئێستای دابەشبوونی ماڵی شیعیدا، لە گۆڕانکارییەکی نوێدا، دەنگ و رێژەی کورسییەکانی کورد وەک رێژەی یاسایی پێویستن بۆ تێپەڕاندنی کابینەی حکومەت، نەک تەنیا وەک تایبەمەندی ئیتنیکی و نەتەوەیی و جوگرافی.
پەرەسەندنە نێوخۆییەکانی هەرێم هاوکاتە لەگەڵ قەیرانێکی گەورەی دارایی کە رووبەڕووی هەرێمی کوردستان بووەتەوە. ئەوەش ئاریشەی دابەزینی نرخی نەوتە، کە خێرا و راستەوخۆ پەیوەستە بە تواناکانی حکومەت و سێکتەرەکانی تری ژیان و گوزەرانی خەڵکەوە. ئەمە و وێڕای کەمبوونەوەی جۆرەکانیتری داهاتی هەرێم بەهۆی کەمبوونەوەی ئاڵوگۆڕی کاڵا و داخستن و سنووردارکردنی بزاڤی بازرگانی لە دەروازە نێودەوڵەتییەکانەوە بەهۆی رێکارەکانی خۆپارێزی بۆ رێگریکردن لە تەشەنەکردنی پەتای کۆرۆنا. هەموو ئەمانە بەجۆرێک کاریگەری خراپییان لەسەر هەرێم هەیە کە لەگەڵ یەکەم چرکەساتی دەستپێکردنی گرفتەکە کاریگەرییەکانی بە مامەڵەی حکومەتەوە لەگەڵ خەرجییەکان بەتایبەت مووچە دەردەکەوێت، بەمەش راستەوخۆ کاردەکاتە سەر باری دەروونی کۆمەڵگا و جوڵەی بازاڕ. وەک دەبینین لەئێستادا رەوشێکی وەها لە گۆڕێدایە و وێڕای ترس لە پەتای کۆرۆنا ترس لە سەرهەڵدانەوەی قەیرانی دارایی و پاشەکەوتی مووچە هەیە.
لەناو ئەم گیژاوی کۆرۆنا و ترس و دڵەڕاوکێی خەڵکی باشووری کوردستان لەمەڕ ئاییندەی ئەم ڤایرۆسە و دابەزینی نرخی نەوت و گومانی توێژەکانی کۆمەڵگا لە توانای حکومەت لە دابینکردنی مووچە و دڕدۆنگی هاوڵاتییان لە کەمبوونەوەی کاڵا و شمەک و پێداویستییەکانی رۆژانەیان، تکا و پاڕانەوەی دامودەزگا پەیوەندیدارەکان لە هاوڵاتییان بۆ پابەندبوون بە رێنماییەکانی خۆپارێزی لە دژی ڤایرۆسی ناسراو بە COVID19، هۆشدارییەکانی رێکخراوە جیهانییەکان لەمەڕ مەترسی ئەم پەتا گەردوونییە، لێدوانی بەردەوامی سەرکردە نێودەوڵەتییەکان بۆ گەلانی نێو وڵاتەکانیان و خەڵکیتری جیهان پەیوەست بە زیانەکانی نەخۆشییەکە و چۆنێتی سنوردارکردن و کەمکردنەوەی، بە هۆشیارکردنەوەی جەماوەر، بەردەوام گلەیی ئەوە هەیە خەڵکی هەرێم وەک پێویست پابەندی رێنماییەکانی خۆپارێزی نابن. پسپۆڕان و لایەنی پەیوەندیدار باس لەوەدەکەن هێشتا هاوڵاتیانی هەرێم لە قەبارەی مەترسییەکە ناگەن و گوێڕایەڵی هۆشداری و پەیامەکانی تەندروستی نین، بەجۆرێک خودی بەرپرسانی باڵای سیاسی لە حکومەتی هەرێمی كوردستان هەر لە سەرەتاوە بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک هاتوونەتە دەنگ و بە هێمنی و خۆ کۆنتڕۆڵکردنەوە لەبەردەم ڤیدیۆسکرین دا، داوای پابەندی و دانبەخۆداگرتن دەکەن، بەڵام خودی کابینەی "نۆ" زۆر بێدەربەست و بێمنەت لە هەموو ئەو مەترسی و پێشهاتانەی لەسەرەوە باسمانکرد، شەڕی راگەیاندنی بەرزکردووەتەوە بۆ ئاستێک کە دامەزراوەکانی حکومەتی تیایدا بەکارهێنرا. دوایین جار دەزگاکانی باڵای هەرێمی كوردستان بوون بە بەشێک لە ئامرازی زەقی ململانێ سیاسییە حزبی و تاکەکەسییەکان. بۆیە بەراورد بە هاوڵاتییان، لەبەرچاونەگرتنی هەستیاری دۆخەکە لەلایەن دەسەڵاتی باڵا و بێباکی حکومەت و کاراکتەرە سیاسییەکان لەو هەموو ئاڵنگارییەی رووبەڕووی خەڵکی بوونەتەوە، هێشتا خەڵک باشتر و گوێڕایەڵترە. رووداوەکان پێماندەڵێن ئەوەی بێباک و بێمنەتە لەو هەموو پێشهاتە شووم و مەترسیدارە فیگەرەکانی دەسەڵاتن کە دەیانپەرژێتە سەر توندکردنەوەی ململانێکانی نێوانیان.
چەن رۆژی رابردوو، بەهۆی دەستگیرکراوێکەوە لەلایەن دامەزراوە تەناهییەکانی هەولێرەوە، شەڕی راگەیاندنی فەرمانڕەواکانی هەولێر و سلێمانی لە نێو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بە ناڕاستەوخۆ و لەڕێگەی میدیای سێبەرەوە دەستیپێکرد. دواجار کار گەیشتە ئەوەی بەرزترین دامەزراوەی فەرمی کە پۆستی حکومەتی هەرێمی کوردستانە لەم ململانێیەوە بگلێت و هەر ئەم دامەزراوە لەڕێگەی وتەبێژەکەیەوە بخزێتە نێو کێشەکە و لەدژی دەزگایەکی تری فەرمی خۆی بوەستێتەوە. سەرباری هەموو تێبینییەکان لەم ئانوساتە هەستیارەدا، ئەوەی جێی سەرنجە پشوو کورتی و پەنگخواردوویی رقی ئەو کاراکتەرانەیە کە ژیان و چارەنووسی میللەتێکیان بەدەستە، دەسەڵاتێک لە دۆخێکی وەهادا کە چەندین ئاریشەی چارەنوسساز هەڕەشە لە ئاییندە و ژیانی گەلەکەی دەکات، بەڵام ئەوان دێن و لەسەر کەیسی دەستگیرکراوێک بەرزترین دامەزراوەکانی فەرمانڕەوایی بەناوی حکومەتەوە پەلکێشی ململانێ دیرۆکییە كەسی و حزبییەکان دەکەن.
هەموو ئەمانە لەکاتێکدایە، رەوشی سیاسی عیراقیش دیسان لە قۆناغێکی چارەنووسسازدایە، کە خۆی لە پێکهێنانی کابینەیەکی نوێدا دەبینێتەوە. پلان و ئامانجی کابینەکە و فۆرمی پێکهێنانەکەی پەیوەندی راستەوخۆ و ژیاری بە خەڵکی هەرێمی کوردستانەوە هەیە. لە وەها رەوشێکدا، کە نەک هەر دەبوو بارودۆخی هەرێمی کوردستان لەڕووی سیاسییەوە نۆرمەڵ و هێور بووایە، بەڵکو دەبوو لەوپەڕی باشیدا بووایە و هەموو کەیسە لۆکاڵییەکانی تر وەلا بنرایە ئەوەش لەپێناو فەراهەمکردنی یەکڕیزیی نیشتیمانی لە بەغدا لەپێناو یەکخستنی دەنگ و هەڵویستی فراکسیۆنە کوردییەکان بۆ ئەوەی کورد بیتوانیبایە بە سەنگ و پێگەیەکی بەهێزەوە مامەڵەی لەگەڵ پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی عیراقدا بکردایە و لایەنی زۆری خواستەکانی بسەپێنێت. چانسی فراکسیۆنە کوردییەکان لەم بارە سیاسییەی ئێستا لەبەغدا هەیە، ئەوەی فاکتەری یارمەتیدەربوون ئەوەیە رەوت و فراکسیۆنە شیعییەکان کە زۆرینەی پەرلەمانین یەکدەنگ نین و دید و ئاراستەی جیاوازیان هەیە بۆ پێکهێنانی حکومەت، ئەمەش دەرفەتێکی باشی دەبەخشیە کورد و هەرێمی کوردستان و پێگە و کاریگەری لە پێکهێنانی حکومەتی نوێ لەبەغدا، چونکە پەرتبوونی شیعەکان کە پێشتر فراکسیۆنی گەورە بوون و رۆڵێکی کەم و پەراوێزییان بۆ هێزە پەرلەمانییەکانی تر هێشتبووە بەتایبەت کورد و سوننە. لە پێشوودا کارتی کورد بۆ پێکهێنانی حکومەت لەڕووی سەنگی پەرلەمانییەوە تەنیا نەریتی "تەوافوق" بوو کە دەبێ بەدەر لە رێژەی کورسی، وەک پێکهاتەش خواست و دیدی کورد لە شکڵگرتنی کابینەی وەزاری لە بەغدا لەبەرچاو بگیرێ، بەڵام لە ئێستای دابەشبوونی ماڵی شیعیدا، لە گۆڕانکارییەکی نوێدا، دەنگ و رێژەی کورسییەکانی کورد وەک رێژەی یاسایی پێویستن بۆ تێپەڕاندنی کابینەی حکومەت، نەک تەنیا وەک تایبەمەندی ئیتنیکی و نەتەوەیی و جوگرافی.
پەرەسەندنە نێوخۆییەکانی هەرێم هاوکاتە لەگەڵ قەیرانێکی گەورەی دارایی کە رووبەڕووی هەرێمی کوردستان بووەتەوە. ئەوەش ئاریشەی دابەزینی نرخی نەوتە، کە خێرا و راستەوخۆ پەیوەستە بە تواناکانی حکومەت و سێکتەرەکانی تری ژیان و گوزەرانی خەڵکەوە. ئەمە و وێڕای کەمبوونەوەی جۆرەکانیتری داهاتی هەرێم بەهۆی کەمبوونەوەی ئاڵوگۆڕی کاڵا و داخستن و سنووردارکردنی بزاڤی بازرگانی لە دەروازە نێودەوڵەتییەکانەوە بەهۆی رێکارەکانی خۆپارێزی بۆ رێگریکردن لە تەشەنەکردنی پەتای کۆرۆنا. هەموو ئەمانە بەجۆرێک کاریگەری خراپییان لەسەر هەرێم هەیە کە لەگەڵ یەکەم چرکەساتی دەستپێکردنی گرفتەکە کاریگەرییەکانی بە مامەڵەی حکومەتەوە لەگەڵ خەرجییەکان بەتایبەت مووچە دەردەکەوێت، بەمەش راستەوخۆ کاردەکاتە سەر باری دەروونی کۆمەڵگا و جوڵەی بازاڕ. وەک دەبینین لەئێستادا رەوشێکی وەها لە گۆڕێدایە و وێڕای ترس لە پەتای کۆرۆنا ترس لە سەرهەڵدانەوەی قەیرانی دارایی و پاشەکەوتی مووچە هەیە.
لەناو ئەم گیژاوی کۆرۆنا و ترس و دڵەڕاوکێی خەڵکی باشووری کوردستان لەمەڕ ئاییندەی ئەم ڤایرۆسە و دابەزینی نرخی نەوت و گومانی توێژەکانی کۆمەڵگا لە توانای حکومەت لە دابینکردنی مووچە و دڕدۆنگی هاوڵاتییان لە کەمبوونەوەی کاڵا و شمەک و پێداویستییەکانی رۆژانەیان، تکا و پاڕانەوەی دامودەزگا پەیوەندیدارەکان لە هاوڵاتییان بۆ پابەندبوون بە رێنماییەکانی خۆپارێزی لە دژی ڤایرۆسی ناسراو بە COVID19، هۆشدارییەکانی رێکخراوە جیهانییەکان لەمەڕ مەترسی ئەم پەتا گەردوونییە، لێدوانی بەردەوامی سەرکردە نێودەوڵەتییەکان بۆ گەلانی نێو وڵاتەکانیان و خەڵکیتری جیهان پەیوەست بە زیانەکانی نەخۆشییەکە و چۆنێتی سنوردارکردن و کەمکردنەوەی، بە هۆشیارکردنەوەی جەماوەر، بەردەوام گلەیی ئەوە هەیە خەڵکی هەرێم وەک پێویست پابەندی رێنماییەکانی خۆپارێزی نابن. پسپۆڕان و لایەنی پەیوەندیدار باس لەوەدەکەن هێشتا هاوڵاتیانی هەرێم لە قەبارەی مەترسییەکە ناگەن و گوێڕایەڵی هۆشداری و پەیامەکانی تەندروستی نین، بەجۆرێک خودی بەرپرسانی باڵای سیاسی لە حکومەتی هەرێمی كوردستان هەر لە سەرەتاوە بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک هاتوونەتە دەنگ و بە هێمنی و خۆ کۆنتڕۆڵکردنەوە لەبەردەم ڤیدیۆسکرین دا، داوای پابەندی و دانبەخۆداگرتن دەکەن، بەڵام خودی کابینەی "نۆ" زۆر بێدەربەست و بێمنەت لە هەموو ئەو مەترسی و پێشهاتانەی لەسەرەوە باسمانکرد، شەڕی راگەیاندنی بەرزکردووەتەوە بۆ ئاستێک کە دامەزراوەکانی حکومەتی تیایدا بەکارهێنرا. دوایین جار دەزگاکانی باڵای هەرێمی كوردستان بوون بە بەشێک لە ئامرازی زەقی ململانێ سیاسییە حزبی و تاکەکەسییەکان. بۆیە بەراورد بە هاوڵاتییان، لەبەرچاونەگرتنی هەستیاری دۆخەکە لەلایەن دەسەڵاتی باڵا و بێباکی حکومەت و کاراکتەرە سیاسییەکان لەو هەموو ئاڵنگارییەی رووبەڕووی خەڵکی بوونەتەوە، هێشتا خەڵک باشتر و گوێڕایەڵترە. رووداوەکان پێماندەڵێن ئەوەی بێباک و بێمنەتە لەو هەموو پێشهاتە شووم و مەترسیدارە فیگەرەکانی دەسەڵاتن کە دەیانپەرژێتە سەر توندکردنەوەی ململانێکانی نێوانیان.
وتارەکانی تری نووسەر
